Kompetencje międzykulturowe wymagają ciągłego rozwoju i stanowią podróż trwającą całe życie. Im więcej wiemy na ten temat, tym bardziej pamiętamy o potrzebie przyjęcia postawy otwartości i niewiedzy, dając drugiej osobie przestrzeń, by powiedziała, kim jest i jak postrzega świat. Otwartość, ciekawość, odwaga w połączeniu z wiedzą zmieniają nas w podróżników – eksploratorów, czyniąc tę podróż wyjątkową i niepowtarzalną.
Historia z życia wzięta
Wyobraź sobie, że jest piątek. Po bardzo intensywnym tygodniu pracy w szkole dopada Cię zmęczenie. Jeszcze tylko dwie lekcje i czeka Cię zasłużony odpoczynek w weekend. Wchodzisz do klasy, widzisz zamieszanie, od razu zwraca się do Ciebie jeden z uczniów: „Proszę Pani, M… specjalnie zrzucił mi piórnik z ławki i popsuł go”. Odwracasz się do M. i pytasz: „Czy zrzuciłeś mu piórnik?” M… ma spuszczony wzrok, przez dłuższą chwilę nic nie odpowiada, na jego ustach pojawia się uśmiech. Co sądzisz na temat jego zachowania? Jakie myśli pojawiają się w Twojej głowie? „Zrzucił”, a może: „Nie traktuje mnie poważnie” albo: „Jest zestresowany tą sytuacją”. Zastanów się, jaki obraz ucznia masz przed oczami. Kim jest? Jak wygląda? Jak się zachowuje? Jeżeli dodam teraz, że M. ma na imię Mulyadi, pochodzi z Indonezji i jest w klasie, w której uczysz od roku, to czy nasunęły Ci się inne możliwe interpretacje jego reakcji?
Kompetencje międzykulturowe pozwalają zrozumieć zachowania
Jedną z możliwych interpretacji zachowania Mulyadiego może być spojrzenie przez pryzmat norm kultury indonezyjskiej. Z jego perspektywy mogłoby to wyglądać tak: „Spuszczam wzrok i nie patrzę Panu/Pani prosto w oczy, by okazać szacunek (kultura bardziej hierarchiczna niż kultura polska), robię pauzę, zanim coś powiem, by pokazać, że słucham tego, co Pan/Pani mówi (kultura bardziej powściągliwa), uśmiecham się – bo chcę zademonstrować, że nie żywię do Pana/Pani negatywnych uczuć”. Z perspektywy kultury polskiej zachowanie Mulyadiego mogłoby być odebrane jako przyznanie się do winy czy lekceważenie. Na zachowanie człowieka mają wpływ różne czynniki: sytuacja, osobowość (ja) oraz kultura. Aby dobrze zrozumieć drugą osobą, warto uwzględniać wszystkie te perspektywy i rozwijać swoje kompetencje międzykulturowe.
Czym są kompetencje międzykulturowe?
Składowymi kompetencji międzykulturowych są: wiedza, umiejętności oraz postawy.
Obszar WIEDZY zawiera informacje na temat różnych kultur (w tym: skryptów zachowań, norm i wartości charakterystycznych dla danej kultury) oraz wiedzę o zjawiskach zachodzących na styku kultur, takich jak uprzedzenia czy stereotypy. Ważne UMIEJĘTNOŚCI w kompetencjach międzykulturowych to dostrzeganie własnych filtrów kulturowych i rozumienie filtrów drugiej osoby, elastyczność zachowania, umiejętność budowania relacji i komunikowania się z osobami z różnych kultur. Bardzo istotną składową kompetencji międzykulturowych są POSTAWY. Otwartość na nawiązywanie kontaktów z osobami z różnych kultur. Ciekawość, szacunek oraz uważność podczas interakcji międzykulturowych.
Kompetencje międzykulturowe to pilna potrzeba
Kompetencje międzykulturowe są przydatne, gdyż żyjemy i pracujemy w zróżnicowanych kulturowo społeczeństwach. Podróżujemy do innych krajów w celach wakacyjnych, ale też pracowniczych czy edukacyjnych (np. Program Erasmus+ https://portalwpe.pl/erasmus-poszerza-horyzonty/). W szkołach w Polsce coraz więcej jest uczniów pochodzących z różnych kultur, z doświadczeniem migracji czy uchodźstwa. Do klas dołączają też osoby pochodzenia polskiego, które wychowywały się za granicą. Kompetencje międzykulturowe są niezbędne do tego, aby zadbać o to, aby każde dziecko czuło się włączone do społeczności szkolnej oraz by móc porozumieć się z dziećmi i ich rodzicami. Ponadto umożliwiają kształtowanie u uczniów i uczennic kompetencji niezbędnych do funkcjonowania, dalszej edukacji i pracy w zróżnicowanym społeczeństwie, zarówno w Polsce, jak i za granicą.
Rozwijanie kompetencji międzykulturowych
Pierwszym krokiem do kształtowania kompetencji międzykulturowych u siebie jest refleksja nad własną tożsamością kulturową oraz nad tym, jak wpływa ona na nasze zachowania i percepcję zachowań innych osób.
Aby rozwijać kompetencje międzykulturowe warto zdobywać wiedzę na temat różnych kultur. Jej źródłem może być czytanie literatury, podróżowanie oraz bezpośrednie spotkania z osobami pochodzącymi z danej kultury. Ważne jest również ćwiczenie uważności:
- oddzielanie obserwacji od interpretacji w kontakcie z drugą osobą;
- świadomość własnych emocji i samoregulacja emocjonalna;
- poddawanie własnych doświadczeń refleksji.
Aby kształtować swoje kompetencje międzykulturowe, warto wziąć udział w szkoleniach na ten temat. Programy edukacyjne oferowane przez ośrodki kształcenia nauczycieli czy organizacje pozarządowe dają możliwość przyjrzenia się sobie w bezpiecznych warunkach. Ponadto jest to okazja do rozwijania umiejętności mówienia o różnych kulturach bez ich stereotypizacji. Ugruntowana wiedza i poszerzona świadomość pozwalają analizować, a także rozumieć swoje własne doświadczenia międzykulturowe.
Kompetencje międzykulturowe uczniów i uczennic
Kompetencje u uczniów i uczennic możemy rozwijać analogicznie jak u siebie samych. Ważne jest, aby przekazywać wiedzę na temat różnych kultur, w szczególności tych tworzących społeczność klasową i szkolną. Literatura, filmy, w których występują rówieśnicy pochodzący z różnych krajów i kręgów kulturowych, dostarczają dzieciom i młodzieży fundamentów potrzebnych do rozwijania wrażliwości kulturowej. Co więcej, wspieranie uczniów i uczennic w lepszej komunikacji i rozumieniu siebie nawzajem w codziennych sytuacjach jest możliwe tylko wtedy, jeśli sami rozwijamy własne kompetencje międzykulturowe.
Osobiste kompetencje międzykulturowe nauczycielek/li są niezbędne do skutecznego wspierania uczennic i uczniów w analizowaniu, poddawaniu refleksji oraz modelowaniu zachowań w grupie. W otwartym i uważnym dialogu klasa uczy się szczerze i z szacunkiem oraz empatią rozmawiać o różnicach kulturowych.
Lekcja w nieznanym języku
Ważne jest organizowanie dla klas warsztatów międzykulturowych, robienie ćwiczeń na lekcjach, podczas których uczniowie mogą zwiększyć swoje kompetencje. Jednym z ciekawszych zadań jest przeprowadzenie: „lekcji w innym języku”. Nauczyciel/ nauczycielka, w czasie dostosowanym do możliwości grupy, przez kilka lub kilkanaście minut prowadzi lekcję w języku, jakiego grupa nie zna. Może on być wymyślony. Taka sytuacja pozwala zrozumieć uczniom i uczennicom, jakie wyzwania niesie za sobą bariera językowa w życiu codziennym kolegów czy koleżanek zza granicy. Dzięki takim doświadczeniom rozwijamy empatię wobec osób, które muszą na co dzień posługiwać się językiem innym niż ojczysty. Ponadto ćwiczymy umiejętności komunikacyjne i sposoby reagowania w sytuacji spotkania z osobami, z którymi nie porozumiewamy się wspólnym językiem.
Dokładny opis ćwiczenia można znaleźć tutaj: Dzieci – uchodźcy. Standardy, narzędzia diagnozy i wsparcie psychologiczne. Ćwiczenie 2: Lekcja w innym języku, str. 33.
Narzędzia dla nauczycielek i nauczycieli
Zachęcam do sięgania po inspiracje do prowadzenia lekcji i ćwiczeń na stronach ośrodków kształcenia nauczycieli, a także fundacji, które zajmują się edukacją międzykulturową i wspieraniem osób z doświadczeniem migracji i uchodźstwa (np.: Centrum Edukacji Obywatelskiej, Fundacja Polskie Forum Migracyjne, Fundacja na Rzecz Różnorodności Społecznej, Fundacja Szkoła z Klasą).
Przykładowe publikacje z pomysłami na ćwiczenia, zwiększające kompetencje międzykulturowe uczniów i uczennic:
- Dzieci – uchodźcy. Standardy, narzędzia diagnozy i wsparcie psychologiczne.
https://forummigracyjne.org/publikacja/dzieci-uchodzcy-standardy-narzedzia-diagnozy-i-wsparcie-psychologiczne/ dostęp w dn. 16.11.2024 - Lipicka M. (red.), Warsztaty kompetencji międzykulturowych – podręcznik dla trenerów, Universitas Versoviensis, Międzykulturowe Centrum Adaptacji Zawodowej,Warszawa,2008;
https://pliki.ore.edu.pl/WPZ_publikacje/warsztaty_kompetencji.pdf - Razem w Klasie. Przewodnik dla szkół. Jak pracować w międzykulturowej klasie na etapie przygotowania, integracji i dalszego budowania relacji?
https://www.szkolazklasa.org.pl/materialy/razem-w-klasie-przewodnik-dla-szkol/
