Godziny ponadwymiarowe oraz zastępstwa doraźne to zagadnienia, z którymi wiąże się wiele niejasności i kontrowersji. W Karcie Nauczyciela brakuje precyzyjnych przepisów dotyczących tych kwestii. Dotychczasowe orzecznictwo, które stara się wypełniać istniejącą lukę, okazuje się, niestety, niewystarczające.
Tematem często spotykanym w praktyce szkolnej, a dotyczącym prawa oświatowego, jest kwestia tzw. godzin ponadwymiarowych i zastępstw doraźnych. Na wstępie należy zauważyć, że Karta Nauczyciela (KN) stanowi podstawowy akt prawny regulujący nie tylko zagadnienie godzin ponadwymiarowych, ale również czas pracy nauczycieli. Artykuł 42 KN określa, że czas pracy nauczyciela, zatrudnionego w pełnym wymiarze zajęć, nie może przekraczać 40 godzin na tydzień. W tych określonych ramach nauczyciel powinien realizować pensum, prowadząc zajęcia dydaktyczne, wychowawcze i opiekuńcze. Może też mieć przydzielone inne zadania, określone w statucie szkoły oraz czynności związane z przygotowaniem się do zajęć, samokształceniem i doskonaleniem zawodowym. Te dwie ostatnie kategorie obowiązków realizowane są w czasie pozostałym po odliczeniu od 40-godzinnego tygodnia pracy godzin przeznaczonych na wykonywanie obowiązków dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych.
Godziny ponadwymiarowe – najważniejsze zasady
Ponadwymiarową godziną jest każda godzina pracy nauczyciela powyżej pensum, a co za tym idzie, nauczyciel musi otrzymać za nią wynagrodzenie. Artykuł 35 KN pozwala dyrektorowi w szczególnych wypadkach, podyktowanych wyłącznie koniecznością realizacji programu nauczania, zobowiązać nauczyciela, zgodnie z posiadaną specjalnością, do odpłatnej pracy w godzinach ponadwymiarowych. Ich liczba nie może przekroczyć jednej czwartej pensum, a przydzielenie jej nauczycielowi wymaga jego zgody. Natomiast przyznanie większej liczby godzin ponadwymiarowych następuje wyłącznie za zgodą nauczyciela. W tym przypadku wymiar godzin nie może przekroczyć jednej drugiej tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin. Zapisu tego nie stosuje się w przypadku kobiet w ciąży lub osób wychowującej dziecko do lat 4. W przypadku tej kategorii osób przydzielanie pracy w godzinach ponadwymiarowych możliwe tylko za ich wyłączną zgodą.
Za niedopuszczalne uważa się przydzielanie godzin ponadwymiarowych nauczycielowi zatrudnionemu w niepełnym wymiarze czasu pracy, jeśli wcześniej nie został on zwiększony do pełnego wymiaru. Decyzję o przydziale tych godzin podejmuje dyrektor, wybierając nauczycieli i rodzaj zajęć, na podstawie potrzeb szkoły, możliwości kadrowych oraz zasady równego traktowania. Pomijanie któregoś z nauczycieli podczas przydzielania godzin ponadwymiarowych lub doraźnych zastępstw, gdy wyraża on chęć ich realizowania, może oznaczać dyskryminację lub faworyzowanie innego nauczyciela, który takie godziny realizuje. Pamiętajmy jednocześnie, że praca w godzinach ponadwymiarowych nie stanowi uprawnienia nauczyciela. Jest jego obowiązkiem, jeżeli została zarządzona zgodnie z prawem. Zdjęcie z nauczyciela tego dodatkowego obowiązku, polegające na nieprzydzieleniu mu nadgodzin, nie stanowi pogorszenia warunków pracy.
Czym są godziny zastępstw doraźnych?
Różnica między godzinami ponadwymiarowymi a doraźnymi zastępstwami sprowadza się do tego, że te pierwsze są z góry zaplanowane i przydzielane nauczycielowi na dłuższy okres – najczęściej na rok szkolny. Natomiast doraźne zastępstwa są przydzielane niespodziewanie, także z dnia na dzień, gdy zaistnieje konieczność zastąpienia nieobecnego nauczyciela.
Artykuł 35 KN zawiera definicję doraźnego zastępstwa, czyli dodatkowych godziny zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych przydzielonych nauczycielowi ponad tygodniowy obowiązkowy wymiar pracy, realizowanych w zastępstwie nieobecnego nauczyciela. Ich przydział nie wymaga spełnienia szczegółowych formalności jak w przypadku godzin ponadwymiarowych. Na przykład godziny doraźnego zastępstwa można przydzielać nawet powyżej połowy wymiaru zajęć nauczyciela. Przy czym należy pamiętać, by nie naruszyć 40-godzinnej normy czasu pracy nauczyciela. Nie oznacza to jednak braku żadnych ograniczeń. Zastępstwo za nieobecnego nauczyciela może być realizowane wyłącznie przez nauczyciela, który nie prowadzi w tym czasie zajęć własnych. Dodatkowo posiada określone kwalifikacje oraz przygotowanie pedagogiczne. Za takie zastępstwa przysługuje nauczycielowi wynagrodzenie, obliczane na podstawie stawki osobistego zaszeregowania, uwzględniając dodatek za warunki pracy.
Zastępstwa doraźne są sytuacją nadzwyczajną, wynikającą z nieobecności nauczyciela i konieczności zapewnienia opieki uczniom. Nie mogą być one wpisane na stałe w plan zajęć danej placówki. Przedłużająca się nieobecność zastępowanego nauczyciela powinna spowodować podjęcie działań ze strony dyrektora szkoły, zmierzających do korekty arkusza organizacyjnego i zamiany godzin doraźnych zastępstw w godziny ponadwymiarowe. Ponadto nauczyciel nie powinien być kierowany na takie zastępstwo, jeżeli uniemożliwia mu to realizację obowiązków przypisanych w ramach jego stanowiska. Za niedopuszczalną należy uznać sytuację wykorzystywania nauczycieli, bibliotekarzy, pedagogów, logopedów w celu prowadzenia przez nich zajęć doraźnych w godzinach realizowanego przez nich pensum. Dyrektor musi jednak pamiętać, że przydzielając dodatkowe zadania nauczycielom, podlega art. 100 Kodeksu pracy. Oznacza to, że pracownik jest zobowiązany do stosowania się do poleceń przełożonych, które dotyczą pracy, jeżeli nie są one sprzeczne z przepisami prawa lub umową o pracę. Jeżeli obowiązki będą dotyczyły czynności zupełnie niezwiązanych ze stanowiskiem – nauczyciel można odmówić ich wykonania.
Zastępstwa koleżeńskie – czy to jest legalne?
Zastępstwa koleżeńskie polegają na rozdysponowaniu między siebie zajęć przez samych nauczycieli, przy niewiedzy lub cichej aprobacie dyrektora. Choć są powszechnie stosowane w szkołach, to należy wyraźnie podkreślić, że są niezgodne z obowiązującymi prawem. Przydział godzin doraźnego zastępstwa następuje tylko w drodze polecenia służbowego. Przepisy oświatowe nie przewidują możliwości zastępowania nieobecnego nauczyciela przez innego wyłącznie na podstawie ich porozumienia, bez odnotowywania tego w dziennikach zastępstw. Może bowiem dojść do sytuacji, w której lekcje będzie prowadził nauczyciel, który nie ma odpowiednich kwalifikacji. To zaś zagraża prawidłowej realizacji podstawy programowej. Ponadto nauczyciel prowadzący w ten sposób zajęcia naraża się na poważne konsekwencje prawne w przypadku, gdy na lekcji wydarzy wypadek. Dyrektor, zezwalając na nierejestrowane i niepłatne zastępstwa, ponosi odpowiedzialność za bezpieczeństwo uczniów na zajęciach prowadzonych przez osobę, która w sposób nieformalny zastępuje nieobecnego nauczyciela.
Obliczanie i ewidencjonowanie godzin ponadwymiarowych i zastęp doraźnych
eszcze jedna kwestia jest niezmiernie istotna, a mianowicie, jak obliczać wynagrodzenie ponadwymiarowe i zastępstwa doraźne? Z godzinami ponadwymiarowymi mamy do czynienia dopiero wówczas, gdy zostały uwzględnione w arkuszu organizacyjnym placówki oświatowej, zatwierdzonym przez organ prowadzący. Wszystkie te kwestie powinny być uregulowane w regulaminach, które są opracowane przez organy prowadzące szkołę. Karta Nauczyciela mówi, że to organ prowadzący szkołę, uwzględniając strukturę zatrudnienia, określa w drodze regulaminu szczegółowe warunki obliczania i wypłacania wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowej i godziny zastępstw doraźnych. Wskazuje więc, na jakiej podstawie jest ustalane wynagrodzenie za te godziny oraz sposób, w jaki zostaje wypłacone. Przyjęte przez organ i stosowane w szkołach rozwiązania nie mogą być jednak sprzeczne z przepisami prawa pracy.
Podobnie jak godziny pensum, również godziny ponadwymiarowe i doraźnych zastępstw podlegają ewidencji w dziennikach zajęć. W tym zakresie obowiązuje ścisła rejestracja czasu pracy nauczyciela. Dyrektor jest odpowiedzialny za prowadzenie dokumentacji przydzielonych nauczycielom godzin w sposób umożliwiający ich kontrolę. Obowiązującymi dokumentami w tym zakresie są:
- wykaz nauczycieli, którym przydzielono godziny ponadwymiarowe,
- księga zastępstw,
- dzienniki zajęć (art. 42 ust. 7a KN).
Nauczyciel traci prawo do wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe tylko wtedy, gdy ich nieodbycie leży po jego stronie lub w związku z przypadającym w tygodniu pracy dniem wolnym. Zachowuje natomiast prawo do wynagrodzenia za takie godziny, gdy ich nieodbycie nastąpiło z przyczyn zależnych od szkoły (zorganizowanie w tym czasie wycieczki, rekolekcji, apelu), jak i też od szkoły niezależnych, jak na przykład przerwa w nauczaniu spowodowana warunkami atmosferycznymi czy nieobecności ucznia. Wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe przydzielone w planie organizacyjnym nie przysługuje za dni, w których nauczyciel nie realizuje zajęć z powodu przerw przewidzianych przepisami o organizacji roku szkolnego, rozpoczynania lub kończenia zajęć w środku tygodnia oraz za dni usprawiedliwionej nieobecności w pracy.
Nachodzące zmiany w Karcie Nauczyciela
Obecnie Ministerstwo Edukacji Narodowej zajmuje się poszukiwaniem rozwiązań legislacyjnych związanych z takimi kwestiami, jak: praca nauczyciela w wolne dni, przydzielanie godzin ponadwymiarowych oraz godzin doraźnych zastępstw, a także ewidencjonowanie czasu pracy. Część rozwiązań ma być gotowa już we wrześniu tego roku. Zmiany mają dotyczyć przesłanki przydzielenia nauczycielowi godzin ponadwymiarowych. Doprecyzowany ma zostać termin wypłaty wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe oraz godziny doraźnych zastępstw. Resort zamierza też opracować rozwiązania dotyczące ewidencjonowania czasu pracy. Są to bez wątpienia działania potrzebne, biorąc pod uwagę kontrowersje i niejasności, jakie narosły wokół tych przepisów.
