Wielojęzyczność we współczesnym świecie, w którym migracja staje się coraz bardziej intensywna, oznacza, że uczniowie i uczennice mogą na co dzień posługiwać się więcej niż jednym językiem. Oprócz języka kraju ich zamieszkania młodzi ludzie używają w domu innych języków oraz dodatkowo mogą znać takie, których nauczyli się podczas pobytów za granicą.
Tak dzieje się na przykład w przypadku wielu afgańskich uczniów, którzy przed osiedleniem się w Europie spędzili kilka lat w Iranie lub Turcji. Dotyczy to też Syryjczyków, którzy przez długi czas przebywali w obozach dla uchodźców w Libanie lub Jordanii. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że w trakcie tych pobytów uczyli się lokalnych języków. Polskie dzieci również wracają do kraju po kilku latach spędzonych za granicą, co może skutkować lepszym opanowaniem języka w kraju ich pobytu niż polskiego.
Potencjał wielojęzyczności
Język ojczysty (pierwszy) i język komunikacji domowej mają szczególną wartość jako narzędzia budowania więzi z rodziną i krajem pochodzenia oraz jako sposób wyrażania emocji. W wielu przypadkach stanową one podstawowy środek komunikacji i świadomego myślenia, dlatego są istotnym zasobem w procesie uczenia się.
Mimo że szkoły, również w Polsce, odgrywają kluczową rolę w promowaniu wielojęzyczności, wciąż pozostają w dużej mierze jednojęzyczne. Niektóre przedmioty, takie jak języki obce czy zintegrowane nauczanie przedmiotowo-językowe (CLIL), uwzględniają wprawdzie wykorzystanie więcej niż jednego języka, ale ich programy nauczania skupiają się głównie na językach o wyższym statusie, takich jak angielski, niemiecki czy hiszpański. Inne zazwyczaj nie są uwzględniane w toku nauczania, a co istotne, poszczególne przedmioty z reguły opierają się na jednym języku.
Nowe podejścia do wielojęzyczności zachęcają do świadomego wykorzystania wszystkich zasobów językowych uczniów, w tym szczególnie języków używanych w komunikacji domowej. Jednak pracownicy oświaty często postrzegają różnorodność językową bardziej jako wyzwanie niż zasób. W Polsce, podobnie jak w wielu innych krajach Europy, wynika to z długotrwałej, historycznie uwarunkowanej jednojęzyczności naszego kraju.
Duża rola nauczyciela
Badania wskazują, że istnieje związek między przekonaniami nauczycieli na temat wielojęzyczności w edukacji a ich praktykami w klasie. Nauczyciele mogą zatem, zarówno wspierać, jak i zniechęcać uczniów i uczennice do rozwijania ich wielojęzycznych zasobów. Już na poziomie przedszkolnym dzieci dostrzegają różnice w statusie między językiem używanym w komunikacji domowej a językiem edukacji szkolnej. Z kolei starsi uczniowie o pochodzeniu cudzoziemskim mniej chętnie podkreślają swoją tożsamość narodową, gdy interakcje z nauczycielami sugerują jej mniejszy prestiż lub gdy nie jest ona w ogóle tematem zajęć. Naturalnie taka niechęć często przyspiesza proces utraty języka komunikacji domowej lub języka ojczystego (pierwszego).
Zachęcanie uczniów do wykorzystywania w pełni ich zasobów językowych w szkole może nie tylko wzmacniać poczucie własnej wartości oraz tożsamości, ale również ułatwiać naukę przedmiotów, rozwijać równoległe kompetencje komunikacyjne we wszystkich językach oraz zwiększać świadomość językową. Ważne jest również, aby wartość języków komunikacji domowej była podkreślana w kontaktach z rodzicami uczniów, co może wspomóc ich wysiłki na rzecz zachowania tych języków.
Wspieraj wielojęzyczność!
Aby wdrożyć świadome i zindywidualizowane podejście całej szkoły do wspierania wielojęzyczności uczniów i uczennic, należy rozpocząć od ustalenia, jakimi językami się posługują. Na tej podstawie szkoła może planować działania wspierające użycie języków domowych w nauczaniu, w komunikacji ogólnoszkolnej i w kontaktach z rodzinami uczniów. W pracy na lekcji warto rozważyć zastosowanie podejścia uwrażliwionego na język. Opiera się ono na założeniu, że uczniowie wielojęzyczni dysponują cennymi umiejętnościami językowymi, które można wykorzystać do zwiększenia efektywności procesu uczenia się i nauczania. Takie podejście nie tylko wspiera uczniów wielojęzycznych, ale również rozwija świadomość językową i zasoby językowe uczniów jednojęzycznych.
Wielojęzyczność – praktyczna perspektywa
W praktyce podejście uwrażliwione na język oznacza aktywne i wyraźne zachęcanie uczniów i uczennice do konstruowania znaczeń z wykorzystaniem wiedzy i umiejętności językowych, którymi dysponują. Dzięki temu będą mogli lepiej zrozumieć, a następnie wykonać dane zadanie. Oprócz powszechnie znanych form wykorzystania wielojęzycznych zasobów uczniów i uczennic podczas lekcji, takich jak: nauka powitań, liczb czy piosenek w różnych językach, wszyscy uczniowie, w tym ci jednojęzyczni, odnoszą korzyści z łączenia nowej wiedzy z wcześniejszymi doświadczeniami w innych językach. Uczeń może nazywać liczby w swoim dominującym języku podczas lekcji matematyki lub przekazywać wcześniej zdobytą wiedzę na dany temat na zajęciach przyrody w języku, w którym najlepiej potrafi ją wyrazić, np. w angielskim. Jeśli jest to język, którym nie posługują się inni uczniowie w klasie, można pozwolić na pracę pisemną.
Warto również zachęcać młodych ludzi do omawiania celu zadania z rówieśnikami o tym samym pochodzeniu w ich językach ojczystych (pierwszych), zamiast ograniczać ich wyłącznie do posługiwania się większościowym językiem edukacji szkolnej, jakim jest polski.
Starsi uczniowie, którzy zaczynają naukę w nowym dla nich systemie edukacji, wolą sporządzać notatki w swoim języku pierwszym lub angielskim, ale często tego nie robią, dopóki nauczyciel ich do tego nie zachęci. Dodatkowo doświadczenia nauczycieli z ostatnich trzech lat pokazują, że lepiej pozwolić na korzystanie z translatorów online, które mogą wspierać nauczycieli nieznających rodzimego języka uczniów.
Wielojęzyczność na różnych lekcjach
Inne działania mogą skupiać się na porównywaniu języków na forum klasy, na przykład wyrażeń dotyczących określonego tematu, struktur zdań, morfologii i słownictwa. Lekcje języka obcego i języka polskiego – ale nie tylko – stanowią dobrą przestrzeń dla takich porównań. Mogą one obejmować badanie struktur składniowym w języku obcym, w języku edukacji szkolnej (polskim) oraz w językach komunikacji domowej uczniów.
Porównania mogą też dotyczyć stylistyki i struktury form wypowiedzi, na przykład tego, jak napisać uprzejmy e-mail w różnych językach. Napisanie wiadomości elektronicznej w języku komunikacji domowej warto zaproponować jako zadanie dodatkowe, w ramach którego uczniowie korzystaliby ze słowników, narzędzi do tłumaczeń online, a przede wszystkim pomocy rodziców lub dziadków. Nauczyciele nie muszą znać języka komunikacji domowej ani oceniać poprawności tekstu w nim sporządzonego. Ich rola polega raczej na docenieniu wysiłków ucznia i jego rodziny w zachowaniu zasobów językowych. W ten sposób wysyłamy istotny sygnał, że każdy uczeń jest wartościowy, a jego wiedza i umiejętności są uznawane, niezależnie od tego, czy wyraża je w mniej zaawansowanym języku polskim, czy języku ojczystym (pierwszym).
Nowa rzeczywistość
Na koniec warto podkreślić, że wszystkie sposoby wykorzystania pełni zasobów językowych uczniów i uczennic cudzoziemskich nie spowolnią znacznie tempa przyswajania przez nich języka edukacji szkolnej. Przeciwnie, zdecydowanie przyczynią się do lepszego opanowania przez nich materiału. Doświadczenia krajów UE pokazują, że różnorodność językowa to nie tymczasowe wyzwanie, ale nowa rzeczywistość wymagająca odpowiednich strategii edukacyjnych i inwestycji. Polska ma szansę skorzystać z doświadczeń innych krajów i przygotować się na te zmiany, wypracowując dobre praktyki dostosowane do lokalnych potrzeb i uwarunkowań.
Praktycznych wskazówek, jak nauczyciele wszystkich przedmiotów mogą rozwijać i wdrażać podejście uwrażliwione na język, udzielamy w opracowanych przez projekt MaMLiSE rekomendacjach i podręczniku (https://mamlise.home.amu.edu.pl/?page_id=350).
