Kryzys psychiczny nastolatków potwierdzają fakty ujęte w statystyki. W Polsce w 2024 roku życie odebrało sobie troje dzieci w wieku 7–12 lat. W grupie wiekowej 13–18 lat odnotowano aż 124 zgony samobójcze. To dane, które powinny wybrzmieć głośno, nie pozostawiając złudzeń: młodzież cierpi, a my – dorośli – często pozostajemy w bezradności. Jak dostrzec sygnały ostrzegawcze i rozpoznać, kiedy sytuacja staje się alarmująca?
Słowa, które młodzi ludzie słyszą zbyt często, gdy próbują nieśmiało opowiedzieć o swoim cierpieniu, brzmią: „Nie przesadzaj”, „Inni mają gorzej”, „Jesteś przewrażliwiona”, a to nie są wypowiedzi wspierające. Dla osoby w kryzysie psychicznym każde unieważnienie emocji to kolejny mur. Zamiast poczucia ulgi – narasta poczucie winy, niezrozumienia, wstydu. Rozmawiając z dzieckiem w kryzysie, musimy pamiętać o jednej podstawowej zasadzie: nie oceniaj, słuchaj. Twoim celem nie jest ocena sytuacji, a stworzenie bezpiecznej przestrzeni. Nie musisz mieć wszystkich odpowiedzi – wystarczy, że jesteś i dajesz do zrozumienia: Twoje emocje są ważne. Widzę Cię. Słyszę Cię.
Kryzys psychiczny! Czytaj sygnały ostrzegawcze
Kryzys psychiczny zaczyna się objawiać nagłymi lub nietypowymi zmianami w zachowaniu dziecka. To one powinny wzbudzić już naszą czujność. Niepokój uzasadniony jest nie tylko w sytuacjach, w których młody człowiek otwarcie mówi o chęci odebrania sobie życia. Zachowaj więc wrażliwość wobec subtelniejszych sygnałów − takich jak wycofywanie się z kontaktów rówieśniczych, zamykanie się w sobie, gwałtowne wahania nastroju, problemy ze snem i apetytem, nagła utrata zainteresowania dotychczasowymi pasjami czy wypowiedzi dotyczące bezsensu życia lub poczucia bycia ciężarem. Niepokojące są również tworzone przez dziecko lub nastolatka rysunki, opowiadania czy piosenki, w których pojawiają się motywy śmierci, przemijania czy znikania.
Jeśli pojawi się kilka sygnałów ostrzegawczych jednocześnie, należy zareagować bardzo konkretnie. Kluczowe jest jak najszybsze skonsultowanie się z pedagogiem, psychologiem szkolnym lub specjalistą zdrowia psychicznego, ponieważ im wcześniejsza reakcja, tym większa szansa na skuteczną pomoc.
Zobacz czerwoną flagę
Są sytuacje, w których nie wolno zwlekać ani się wahać. Jeśli młody człowiek zaczyna mówić o pożegnaniu się, rozdaje swoje rzeczy, zamyka konta społecznościowe, pisze listy lub posty pożegnalne, formułuje konkretne plany samobójcze, na przykład mówiąc: „Wiem, jak i kiedy to zrobię”, należy działać natychmiastowo. Może zachowywać się też tak, jakby zamykał ważne sprawy: porządkuje swój pokój, hasła, osobiste rzeczy − mamy do czynienia wówczas z tzw. czerwonymi flagami. To wyraźne sygnały alarmowe, które świadczą o wysokim ryzyku podjęcia próby samobójczej. W takich sytuacjach trzeba działać natychmiast: powiadomić dyrekcję szkoły, skontaktować się z rodziną dziecka, skontaktować się z numerem alarmowym 112. To nie jest przesada − to przejaw odpowiedzialności za ludzkie życie. Lepiej wykonać jeden telefon za dużo, niż jeden telefon za mało.
Zrozum dynamikę żałoby
Zaraźliwość samobójstw to realne i niezwykle niebezpieczne zjawisko, szczególnie wśród dzieci i młodzieży. Po śmierci jednego ucznia, ryzyko kolejnych tragedii w tej samej społeczności znacząco wzrasta. Mówimy wtedy o samobójstwach naśladowczych. To zjawisko, które dotyka zwłaszcza młodych ludzi, utożsamiających się z osobą zmarłą, wykazujących dużą wrażliwość emocjonalną oraz takich, którzy już wcześniej przejawiali oznaki kryzysu psychicznego.
Kluczowa jest społeczna dynamika żałoby, która nierzadko prowadzi do idealizacji zmarłego i fałszywego przekonania, że samobójstwo może być „ratunkiem od cierpienia” lub „drogą do zakończenia bólu”. Właśnie dlatego tak ważne jest, by po śmierci samobójczej w danej grupie zareagować mądrze, empatycznie i profesjonalnie − nie tylko w trosce o pamięć o zmarłym, ale przede wszystkim o bezpieczeństwo żyjących. Postwencja to także prewencja. Ważne, aby zabezpieczyć przyjaciela osoby zmarłej i osobę hejtującą lub stosującą przemoc rówieśniczą. Szkoły i środowiska wychowawcze muszą być świadome tego zagrożenia. Po śmierci ucznia nie wolno milczeć – potrzebna jest dobrze przygotowana postwencja, czyli wsparcie dla klasy, rozmowy prowadzone przez profesjonalistów, a także monitorowanie stanu psychicznego rówieśników przez wiele tygodni.
Usłysz wołanie o pomoc
„Moje problemy nie są błahe” – mówiła jedna z bohaterek filmu dokumentalnego, który jako Fundacja DiversityPL zrealizowaliśmy w odpowiedzi na rosnącą liczbę prób samobójczych wśród młodzieży. Jej słowa − jak echo − odbijają się od zbyt często obojętnych ścian instytucji, szkół i domów rodzinnych. Za każdą statystyką stoi dziecko, które mogło jeszcze żyć.
https://diversitypl.org/prewencja/
Tymczasem tylko w 2024 roku odnotowano w Polsce 2054 próby samobójcze wśród dzieci i młodzieży. To nie jest już kryzys − to wołanie o pomoc, którego nie wolno ignorować. Statystyki jednoznacznie pokazują, że to dziewczynki znacznie częściej podejmują próby samobójcze niż chłopcy. W 2024 roku policja odnotowała 1599 prób samobójczych dziewczynek i 455 prób samobójczych chłopców. Przyczyn tego zjawiska jest wiele – począwszy od presji związanej z wyglądem, przez nieustanne porównywanie się z innymi w mediach społecznościowych, aż po wykluczenie rówieśnicze i doświadczenie przemocy symbolicznej. Dziewczęta często nie są uczone stawiania granic, ani konstruktywnego wyrażania trudnych emocji, takich jak złość. Zamiast tego, kierują cierpienie do wewnątrz – tłumią je, a niekiedy ranią same siebie. Właśnie dlatego tak ważna jest rozmowa, w której padają proste, ale fundamentalne słowa: „Nie musisz być perfekcyjna.”, „Masz prawo do złości, strachu, smutku.”, „Twoja wartość nie zależy od tego, jak wyglądasz na zdjęciu ani ile osób kliknie lubię to”.
Bądź bezpiecznym dorosłym
Nauczyciel nie jest terapeutą – i nie powinien nim być. Ale może stać się pierwszym bezpiecznym dorosłym, który zauważy, że z uczniem dzieje się coś niepokojącego i zareaguje. To wielka odpowiedzialność, ale też wyjątkowa szansa na przerwanie łańcucha milczenia i cierpienia. Jeśli jako nauczyciel czujesz się bezradny – masz do tego prawo. Ważne, by nie zostawać z tym samemu. Szukanie wsparcia w postaci superwizji, grup wsparcia, konsultacji czy szkoleń to nie fanaberia ani słabość, lecz profesjonalne narzędzie, które chroni zarówno Ciebie, jak i Twoich uczniów. Nauczyciel, który nie dba o swoje zasoby emocjonalne, szybciej się wypala, a w konsekwencji nie jest w stanie skutecznie pomagać innym.
Buduj i wspieraj relacje
W pracy z młodzieżą nie chodzi o to, kto ma rację, ale o relację. Uczeń, który czuje się widziany, szanowany i akceptowany – nawet wtedy, gdy przeżywa bunt czy kryzys – ma znacznie większe szanse przetrwać trudne chwile. „Mieć relacje, a nie racje” to zdanie świetnie podsumowuje to, czego dziś najbardziej potrzebuje szkoła. Gdy boli, warto nauczyć się rozpoznawać wczesne objawy kryzysu u uczniów, zbudować siatkę wsparcia obejmującą psychologa, pedagoga i zaufanych nauczycieli, regularnie uczestniczyć w szkoleniach i superwizjach oraz nie bać się reagować, nawet jeśli nie ma się stuprocentowej pewności. Najważniejsze to nie być samemu – wspierać innych i pozwolić sobie na wsparcie.
Kryzys psychiczny – czas przerwać milczenie
W społeczeństwie, w którym sukces, tempo i produktywność stały się walutą wartości, dzieci coraz częściej pozostają samotne. Ich kryzysy psychiczne są często bagatelizowane, a problemy nazywane „okresem dojrzewania” lub „szukaniem uwagi”. Tymczasem z badań Fundacji DiversityPL wynika, że 48,6 procent uczniów miało myśli samobójcze, 72,4 procent zna kogoś, kogo one dotyczą, a 59,4 procent zna osobę, która miała za sobą próbę samobójczą. To nie są dane marginalne – to powszechność, o której wciąż mówimy zbyt cicho.
Próby samobójcze i myśli samobójcze pozostają społecznie stygmatyzowane. Trudno jest o nich mówić, kiedy otoczenie zbyt często reaguje milczeniem lub niezrozumieniem. „Zasłona milczenia” wokół tematów związanych z depresją, autoagresją czy lękiem prowadzi do tego, że dzieci zamykają się w sobie. W samotności tracą nadzieję.
Od kilku lat obserwuje się wzrost ryzykownych zachowań wśród nastolatków. Są one związane ze zwiększonym ryzykiem zatruć, wypadków, urazów, zaburzeń psychicznych, konfliktów z prawem, problemów w relacjach z rodzicami i zaburzeń rozwoju. Obejmują picie alkoholu, używanie narkotyków i tzw. dopalaczy, palenie papierosów, sięganie po leki psychotropowe i inne substancje psychoaktywne.
Twórz plan bezpieczeństwa
Lista ryzykownych zachowań dzieci i młodzieży jest długa i pociąga za sobą negatywne konsekwencje zdrowotne i rozwojowe: zagrożenie życia, trudności w nauce, izolację, wczesne rodzicielstwo, konflikty z prawem czy poważne zaburzenia tożsamości. Wszystkie te czynniki znacząco zwiększają ryzyko rozwoju problemów psychicznych, w tym myśli i prób samobójczych.
Częściej są to manifestacje cierpienia niż banalne wybryki młodości. Warto przyjąć też taką perspektywę. Dzięki niej pedagodzy i psycholodzy mogą skutecznie wspierać uczniów w kryzysie, wykorzystując narzędzie takie jak plan bezpieczeństwa, które pomaga w zidentyfikowaniu zagrożeń oraz opracowaniu konkretnych kroków zapobiegających eskalacji myśli i zachowań samobójczych. Fundamentem zdrowej szkoły jest edukacja o emocjach, o tym, jak szukać pomocy, jak ją oferować, jak reagować na cierpienie. To nie tylko obowiązek pedagogiczny, ale i społeczny.
Kryzy psychiczny – reaguj
Dzieci i młodzież nie chcą umierać. One chcą przestać cierpieć. I jeśli ten tekst pomoże choć jednej osobie spojrzeć inaczej, zareagować wcześniej, zapytać odważniej − to znaczy, że warto go było napisać.
