Ochrona wizerunku to temat, który różni się w zależności od kraju, tradycji i systemów prawnych. W wielu kulturach wierzono, że fotografia potrafi uchwycić coś więcej niż tylko postać fizyczną osoby – ukazuje również jej duszę. To przekonanie rodziło obawy, że wraz z wykonaniem zdjęcia część tej duszy zostaje utracona. Zamknięta w fotografii. W erze cyfrowej, gdzie każdy moment można uchwycić i natychmiast podzielić się nim z całym światem, to magiczne przekonanie wraca do nas w postaci kwestii ochrony wizerunku.
Ochrona wizerunku
Zadajmy sobie pytanie, czy istnieją sytuacje, w których warto zrezygnować ze zdjęcia? Zastanówmy się, w jakich momentach chcemy, a w jakich nie chcemy być „uwiecznieni”? W kontekście pracy edukacyjnej z uczniami (szczególnie małoletnimi) – pytania te zyskują na znaczeniu, rodząc ważne dylematy etyczne i prawne.
Wizerunek – dobro chronione prawem
W Polsce, jak i w wielu innych krajach, wizerunek osoby jest chroniony prawem. Uznaje się go zarówno za dobro osobiste, jak i za dane osobowe. W przypadku dzieci i młodzieży, odpowiedzialność za utrwalanie i rozpowszechnienie wizerunku dzieci ponoszą ich rodzice (opiekunowie prawni). Szkoły, działając na mocy przepisów o ochronie danych osobowych, zobowiązane są do szczególnej ostrożności w zarządzaniu wizerunkiem swoich podopiecznych. Istotne jest, aby dorośli stosowali te regulacje. Kluczowe jednak wciąż pozostaje uświadomienie ich znaczenia dzieciom i młodzieży.
W dobie powszechnej dostępności telefonów komórkowych i mediów społecznościowych edukacja na temat ochrony wizerunku staje się niezbędna. Należy uczyć dzieci, że każde zdjęcie, które robią lub na którym się znajdują, jest częścią ich wizerunku. Mają pełne prawo sprawować nad nim kontrolę. Ważne jest też, by zrozumiały, że rozpowszechnianie wizerunku innych osób bez ich zgody może mieć poważne konsekwencje prawne i osobiste.
Ochrona wizerunku a przemoc rówieśnicza
Zdjęcia robione w krępujących sytuacjach, modyfikowanie fotografii w celu ośmieszenia, szantażowanie zdjęciem czy rozpowszechniane utrwalonego wizerunku bez zgody – wszystko to może stać się narzędziem przemocy rówieśniczej. W ostatnim czasie coraz popularniejsze stają się narzędzia, które bazują na sztucznej inteligencji i służą do generowana „deep-fake”, czyli zdjęć czy filmów spreparowanych w taki sposób, że wyglądają jak prawdziwe fotografie osób. Do wygenerowania takiego materiału wystarczy kilka zdjęć danej osoby. Istnieją również aplikacje do preparowania fotografii i filmów pornograficznych z wykorzystaniem wskazanego wizerunku. Znane są przypadki, gdy takie działania powodują u ofiar poważne konsekwencje psychicznych, w tym depresję czy myśli samobójcze.
Rola szkoły w sytuacji rówieśniczej przemocy cyfrowej
Zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa każda jednostka edukacyjna wdraża standardy ochrony danych osobowych oraz standardy ochrony małoletnich, które uwzględniają ochronę wizerunku w Internecie. Zjawisko przemocy rówieśniczej w sieci, często manifestującej się przez nieodpowiednie wykorzystanie zdjęć, wymaga od nauczycieli/ nauczycielek i wychowawców zrozumienia wagi problemu oraz jego konsekwencji. Ważne, aby dyrektorzy i nauczyciele/nauczycielki pamiętali, że mogą podjąć konkretne działania naprawcze, by pomóc osobie poszkodowanej.
Ochrona wizerunku – działania naprawcze
- Pierwszym krokiem w sytuacji, gdy dochodzi do naruszenia ochrony wizerunku, jest przyjęcie zgłoszenia i zabezpieczenie dowodów.
Jest to niezbędne do podjęcia dalszych działań prawnych, a także edukacyjnych i naprawczych. Materiały dowodowe mogą obejmować różne dane cyfrowe. Ważne, aby przyjmować je z poszanowaniem praw dziecka, w tym prawa do prywatności. Każdy przedstawiony dowód powinien być dokładnie opisany, zawierać datę otrzymania, dane nadawcy oraz adres strony internetowej lub nazwę profilu w mediach społecznościowych. - Drugim krokiem, który można podjąć, jest niezwłoczne działanie mające na celu usunięcie szkodliwych materiałów z Internetu.
Można to zrobić samodzielnie przez odpowiedni formularz na stronie serwisu, w którym znalazły się takie materiały. Można też dokonać tego we współpracy z zespołem Dyżurnet.pl lub przekazując zgłoszenie policji, lub innym odpowiednim służbom. W przypadku materiałów intymnych, opublikowanych bez zgody, pomocne mogą być również rozwiązania dostępne na stronach takich jak takeitdown.ncmec.org czy stopncii.org. - Trzecim krokiem jest ograniczenie dostępu do szkodliwych materiałów.
Należy przeprowadzić rozmowy z tymi uczniami, którzy zostali zidentyfikowani jako posiadający dostęp do wspomnianych materiałów. Trzeba poinstruować ich, aby trwale usunęli wszelkie krzywdzące informacje, a także poinformować ich rodziców. Warto również pamiętać o możliwości skorzystania z prawa do bycia zapomnianym, które pozwala na usunięcie danych z bazy wyszukiwarek internetowych. - Czwartym krokiem jest monitorowanie rozwoju sytuacji. Warto sprawdzać, czy dzieci, które uczestniczyły w zdarzeniu (jako ofiary, sprawcy lub świadkowie), nie są dalej narażone na przemoc, na przykład wyśmiewanie. Monitoring powinien również obejmować działania prewencyjne.
Działania profilaktyczne
Jednym z ważnych działań zapobiegających występowaniu rówieśniczej przemocy cyfrowej jest edukacja na temat bezpieczeństwa w sieci. Prowadzona zarówno wobec dzieci i młodzieży, jak i ich rodziców przynosi większe zrozumienie konsekwencji prawnych naruszenia prywatności. Zniechęca ona do przemocy i buduje postawę dbałości o siebie w sieci. Dlatego tak ważne jest rozmawianie o zagrożeniach, a także o odpowiedzialności w korzystaniu z nowych technologii. Warto, by realizowane programy edukacyjne i wychowawcze zawierały tę tematykę, biorąc pod uwagę różne potrzeby:
- pracy ze sprawcą - konieczne jest nie tylko ukaranie sprawcy, ale przede wszystkim uzmysłowienie mu konsekwencji jego działań zarówno dla niego samego, jak i dla innych.
- Wsparcia dla ofiary - ważne jest objęcie ofiary opieką, ale też zachęcanie do otwartego mówienia o swoich trudnych doświadczeniach, tak by dorośli mogli zareagować.
- Wsparcia dla świadków - dzieci, które były świadkami przemocy, są również jej ofiarami i mogą potrzebować podobnej pomocy, by poradzić sobie z tym, co widziały lub czego doświadczyły.
- Pracy z rodzicami – ponieważ potrzebują oni informacji, by wspierać swoje dzieci.
Te szczegółowe zagadnienia powinien omówić każdy nauczyciel/nauczycielka, jednak warto również organizować spotkania z ekspertami zewnętrznymi (np.: policjantami, prawnikami, psychologami), którzy podzielą się swoją wiedzą z całą społecznością szkolną.
