Krytyczne myślenie jest jedną z najważniejszych umiejętności we współczesnym świecie, szczególnie w kontekście poruszania się w przestrzeni mediów tradycyjnych, elektronicznych i społecznościowych. Pozwala ono rozróżnić rzetelne informacje od plotek, żartów, fake newsów, prób manipulacji, a nawet oszustw. Osoby dorosłe i doświadczone nierzadko błądzą w tej złożonej rzeczywistości. Tymczasem „ważnym zadaniem szkoły jest przygotowanie uczniów do życia w społeczeństwie informacyjnym. Nauczyciele wszystkich przedmiotów powinni stwarzać uczniom warunki do nabywania umiejętności wyszukiwania, porządkowania i wykorzystania informacji z różnych źródeł”. Zadanie to jest nałożone przez podstawę programową kształcenia ogólnego, z której pochodzi powyższy cytat. Jak jednak realizować tę misję? Co należy wiedzieć? Czy możliwe jest kształtowanie krytycznego myślenia w ramach każdego przedmiotu? I, co najważniejsze, jak efektywnie wykorzystywać te umiejętności w praktyce?
Dlaczego warto uczyć krytycznego myślenia?
Pierwszym zadaniem nauczycieli i nauczycielek powinno być uświadomienie sobie i uczniom oraz uczennicom, dlaczego warto uczyć (się) o zagrożeniach związanych z dezinformacją i manipulacją medialną. Bardzo ważnym powodem jest ochrona społeczeństwa. W obliczu manipulacji i dezinformacji społeczeństwo staje się bardziej podatne na wpływy negatywnych sił, które mogą zaszkodzić zarówno jednostkom, jak i społecznościom. Edukowanie ludzi na temat tych zagrożeń może pomóc w zwiększeniu świadomości i ochronie przed nimi. Kolejny ważny aspekt to demokracja i uczestnictwo obywatelskie. Istotne jest, aby obywatele mieli dostęp do rzetelnych informacji i byli w stanie podejmować świadome decyzje. Manipulacja informacją może zagrażać procesom demokratycznym i uczestnictwu obywatelskiemu. Trzeba też pamiętać, że fałszywe informacje i manipulacje mogą wpływać na zdrowie psychiczne i emocjonalne ludzi, powodując niepokój i dezorientację. Edukacja na temat rozpoznawania dezinformacji może pomóc w zmniejszeniu negatywnego wpływu na zdrowie psychiczne.
Krytyczne myślenie kontra Internet
W zależności od tego, jakich przedmiotów uczymy, nasza rola jako przewodników w świecie mediów będzie różna. Jednak każdy z nas może zrealizować znaczące zadanie. Coraz więcej osób dostrzega, że aby nauczyć się odróżniać rzetelne informacje od fake newsów i manipulacji, konieczny jest pewien zasób wiedzy podstawowej. Jeszcze niedawno żyliśmy w przekonaniu, że niepotrzebne jest przyswajanie dużej ilości informacji, ponieważ wszelkie dane można łatwo zweryfikować za pośrednictwem Internetu. Tymczasem okazuje się, że w jego zasobach jest tak dużo dezinformacji, że bez podstawowej wiedzy z zakresu nauk ścisłych i przyrodniczych użytkownicy mediów nie będą umieli ocenić wiarygodności informacji.
Krytyczne myślenie w codziennej praktyce edukacyjnej
Gdy kilkanaście lat temu telewizja BBC na prima aprilis wyemitowała krótki film przedstawiający latające pingwiny, nie zabrakło osób, które uwierzyły, że te ptaki faktycznie potrafią latać. Stąd też przed nauczycielami i nauczycielkami przedmiotów takich jak: biologia, geografia, fizyka czy chemia stoi niezwykle ważne zadanie. Ich celem jest wyposażenia uczniów w podstawową wiedzę ze swoich dziedzin, która będzie niezastąpioną pomocą w krytycznej analizie materiału medialnego. Z kolei uczący matematyki mogą wesprzeć edukację medialną dzieci i młodzieży poprzez na przykład nauczanie analizy danych liczbowych i statystycznych, interpretowanie wykresów i danych statystycznych.
Tak naprawdę nietrudno jest dostrzec, że rozwijanie tych umiejętności możliwe jest na bardzo wielu przedmiotach, nie tylko tych wcześniej wymienionych.
Krytyczne myślenie – pytania kluczowe
Odrębnym, niezwykle istotnym zagadnieniem jest odpowiednia interpretacja tekstu lub materiału audiowizualnego w kierunku rozpoznania technik manipulacyjnych. W tym wypadku niezastąpionym narzędziem będzie zestaw pytań kluczowych. Zastosowana jest w nich analiza autorstwa (Kto stworzył daną treść medialną?), grupy docelowej (Dla kogo jest adresowana?), intencji i interesów ekonomicznych przekazu (Dlaczego została stworzona? Kto za tę treść zapłacił? Kto może na niej skorzystać?), a także jego wpływu emocjonalnego oraz oczekiwanych reakcji odbiorców (Jakie są moje odczucia? Jak moje emocje wpływają na jej interpretację?). Pytania te skłaniają się do refleksji nad tym, co za pomocą przekazu można osiągnąć. Zastanawiamy się również, kto na nim skorzysta lub przez niego ucierpi. W analizie zwracamy uwagę na treść, techniki oraz ukryte (Czego nie pokazano? Kogo nie ma?) lub domyślne idee. Zastanawiamy się, jak różne osoby mogą interpretować ten przekaz w zależności od kontekstu i użytych technik. Ostatecznie, oceniając wiarygodność i źródło przekazu, krytycznie podchodzimy do jego rzetelności. Pomaga nam to lepiej zrozumieć media i nie wpadać w pułapki manipulacyjne.
Co jest faktem, a co opinią?
W ramach wsparcia w rozwoju krytycznego myślenia i rozpoznawania manipulacji niezbędne jest również wprowadzanie do codziennej edukacji ćwiczeń w odróżnianiu faktu od opinii. Podanie definicji popartych obrazami i przykładowymi tekstami może pomóc w zrozumieniu różnicy pomiędzy nimi. Dzieci i młodzież muszą być wspierane w rozpoznaniu informacji obiektywnych i konkretnych w zestawieniu z przekonaniami i przeczuciami, zawierającymi słownictwo wartościujące. Wiele takich ćwiczeń, przygotowanych dla różnych etapów edukacyjnych, dostępnych jest w internetowych zasobach Zintegrowanej Platformy Edukacyjnej.
W erze, w której szybkie rozpowszechnianie informacji wprowadziło nowe wyzwania dla społeczeństwa, edukacja stała się kluczową linią frontu. Umożliwia ona przyszłym pokoleniom zdobycie umiejętności niezbędnych do poruszania się w coraz bardziej złożonym świecie cyfrowym. Wszechobecne problemy dezinformacji i manipulacji stanowią zagrożenie dla zasad krytycznego myślenia, autonomii osobistej i świadomego obywatelstwa. W tym kontekście pojawiła się pilna potrzeba szkolenia nowego pokolenia edukatorów, którzy będą odpowiedzialni za wspieranie młodzieży w rzetelnym przetwarzaniu, ocenianiu i reagowaniu na informacje.
