Wypalenie zawodowe to choroba cywilizacyjna XXI w. Dotyka coraz większą grupę nauczycieli. Ważne, aby umieć rozpoznać jej pierwsze objawy i jak najwcześniej zareagować. Świadomość przyczyn wyczerpania psychofizycznego umożliwia skuteczną profilaktykę.
Najczęściej zespół objawów wyczerpania zawodowego pojawia się po trzecim roku pracy zawodowej a przed szóstym. Aby przyjrzeć się temu zjawisku bliżej, poznajmy dwójkę pedagogów: Iwonę i Rafała.
Iwona jest nauczycielką, uczy historii i języka polskiego. Praca w szkole była dla niej zawsze bardzo ważna. Starała się wykonywać ją z dużym zaangażowaniem i uważnością na każdego ucznia. A co najważniejsze, czuła dużą satysfakcję zawodową. Jednak od pewnego czasu nie potrafi wykrzesać z siebie dawnego entuzjazmu. Coraz częściej jest zmęczona i rozdrażniona. Brakuje jej motywacji do jakichkolwiek działań związanych z pracą. Jej kolega, Rafał – nauczyciel matematyki, odczuwa coś podobnego. Narzeka na przeciążenie. W ubiegłym półroczu często chorował. Praca, która jeszcze niedawno była dla niego źródłem spełnienia, staje się udręką. Zabiera mu energię i radości życia.
Czego doświadczają ci nauczyciele? Odpowiedź sama ciśnie się na usta. Mają pierwsze objawy wypalenia zawodowego. Syndrom ten definiowany jest jako stan zaawansowanego wyczerpania psychiczno-fizycznego, związanego z zaistnieniem w środowisku pracy zewnętrznych czynników o długoterminowym działaniu[1]. Należy zacząć od uświadomienia sobie, że wypalenie zawodowe to stan, który rozwija się. W sytuacji, kiedy zaobserwujemy u siebie lub u znajomych pierwsze symptomy wzrastającego wyczerpania energii emocjonalnej, poznawczej i fizycznej, ważne jest, aby wiedzieć, jak przeciwdziałać ich nasilaniu się. A więc po kolei….
Przyczyny wypalenia zawodowego
Główną przyczyną wypalenia zawodowego jest długotrwały stres doświadczany przez osobę w miejscu pracy. Stres, który nie został skutecznie zniwelowany ani przepracowany, tylko przez dłuższy czas oddziaływał na pracownika. Na wypalenie zawodowe szczególnie narażone są osoby pracujące w zawodach wymagających zaangażowania emocjonalnego. W miejscach, gdzie jest stały kontakt z drugim człowiekiem, czyli w zawodach pomocowych oraz związanych z edukacją i wychowaniem. Nauczyciele są narażeni na wypalenie zawodowe ze względu na specyfikę swojej pracy. W szkole głównym narzędziem pracy są oni sami – osobowość pedagogów, ich predyspozycje, umiejętności, kompetencje, emocje i wrażliwość. Cechą pracy nauczycieli, która wpływa na zwiększenie ryzyka wypalenia zawodowego, jest konieczność balansowania pomiędzy bliskością i serdecznością a dystansem i konsekwencją. Co może powodować wewnętrzną sprzeczność i rozterki[2].
Kolejne czynniki zwiększające ryzyko wystąpienia wypalenia zawodowego wśród nauczycieli to: wysokie oczekiwania społeczne, konieczność radzenia sobie z różnymi sytuacjami, często stresogennymi i nieprzewidywalnymi. Drugą grupą przyczyn są: długotrwałe przeciążenie pracą i obowiązkami, zbyt duża odpowiedzialność, brak wsparcia społecznego, brak równowagi między życiem zawodowym a prywatnym. Trzeci zespół czynników to: brak możliwości współdecydowania o swojej pracy i niedostateczne wynagradzanie. Do tego mogą dojść napięcia i rywalizacja w gronie pedagogicznym oraz nieprzychylny nadzór pedagogiczny.
Objawy wypalenie zawodowe
Najczęściej wymienia się trzy główne objawy wypalenia zawodowego: wyczerpanie emocjonalne, depersonalizację i spadek poczucia własnych kompetencji. Czym się charakteryzują?[3]
Wyczerpanie emocjonalne to pierwsza reakcja na przedłużający się i nieodreagowany stres. Podczas pracy w szkole zostaje uruchamiana cała gama emocji, tych przyjemnych i wzmacniających, ale także tych trudnych, nieprzyjemnych. Taki stan może doprowadzić do poczucia ogólnego zmęczenia, braku energii i zapału. Następuje wzrost przeciążenia i poczucie konieczności wkładania większego wysiłku w wykonywaną pracę. Zwiększa się podatność na szybką irytację i stan frustracji. Może nastąpić spadek motywacji do pracy i pojawić się poczucie bezradności, braku sił, kłopoty z koncentracją i trudności w podejmowaniu decyzji.
Depersonalizacja to kolejny symptom pojawiający się w wyniku rozwoju wypalenia zawodowego. Polega on na dystansowaniu się wobec uczniów i osób, z którymi się pracuje.Objawia się to ignorowaniem ich potrzeb i podmiotowości, wzrostem obojętności, brakiem wrażliwości. W skrajnych przypadkach osoby wypalone zawodowo zaczynają odczuwać do swoich podopiecznych niechęć lub wręcz pogardę.
Spadek poczucia własnych kompetencji, obniżenie poczucia osiągnięć osobistych i satysfakcji płynącej z wykonywanej pracy – stają się bardzo dotkliwe. Takiemu stanowi towarzyszy zanik zapału, a w konsekwencji sensu podejmowanej pracy.
Ważnymi symptomami wypalenia zawodowego są także objawy płynące z ciała. Należą do nich spadek odporności, co z kolei objawia się częstymi zachorowaniami, kłopotami ze snem, bólami głowy, wrzodami żołądka, nadciśnieniem, bólami kręgosłupa, a także napadami lęku.
Efektywna profilaktyka
Profilaktyka wypalenia zawodowego to zadbanie o siebie w różnych aspektach. O czym zatem należy pamiętać?
- Decyduj się na pracę w szkole wtedy, kiedy jesteś do niej rzeczywiście wewnętrznie przekonany. Zawsze można zmienić zawód, który nie prowadzi do samorealizacji.
- Staraj się wykształcić postawę racjonalno-realistyczną wobec pracy. Nie na wszystko masz wpływ. Jesteś odpowiedzialny za dobór odpowiednich metod i technik pracy, dostosowanych do możliwości uczniów. Ostatecznie ich rozwój zależy od wielu czynników, m.in. indywidualnych cech oraz właściwości środowiska rodzinnego.
- Nie bierz na siebie zbyt wielu dodatkowych obowiązków. Pamiętaj, że szkoła to zespół nauczycieli i nauczycielek. Daj się wykazać także innym.
- Korzystaj z sieci wsparcia także poza szkołą.
- Zastanów się, czym dla Ciebie jest sukces w pracy. To od Ciebie zależy, jak go zdefiniujesz.
- Zwracaj uwagę na drobne radości dnia codziennego – one cieszą najbardziej. Zobacz uśmiech dziecka i przyjmij dobre słowo od koleżanki lub kolegi.
- Planuj swoje działania. Wszystkiego nie da się zrobić od razu. Dziel więc swoje zadania na mniejsze etapy.
- Pamiętaj o zasadzie: work-life balance. Po powrocie ze szkoły spędzaj czas z bliskimi. Zajmuj się tym, co Cię osobiście interesuje.
- Znajdź swój sposób na zarządzanie emocjami oraz na rozładowanie stresu.
Szukaj wsparcia
Wypalenie zawodowe może spotkać każdego. Gdy jego objawy zauważymy u siebie, nie należy się wstydzić, tylko działać. Ważne jest, aby pomoc została udzielona jak najszybciej, po to, aby syndrom wypalenia nie rozwinął się. Poza fachową pomocą psychoterapeutyczną warto też wspierać się dostępnymi metodami samoregulacji.
Może to być: relaksacja progresywna Jacobsona (świadome napinanie i rozluźnianie poszczególnych partii mięśni), trening autogenny Schultza (stan wewnętrznej medytacji), medytacja mindfulness (trening uważności), kąpiele leśne (przy zaangażowaniu wszystkich zmysłów), wizualizacje pozytywnych obrazów, afirmacje utwierdzające Cię w pozytywnym działaniu, joga (praca z ciałem i oddechem), aromaterapia, muzykoterapia. Każdy lubi coś innego[4].
Należy pamiętać, że zmiany naszego sposobu myślenia, naszych nawyków i umiejętności nie nastąpią tak od razu. To jest normalne. Daj więc sobie czas na ich systematyczną zmianę.
[1] Tomasz Trzciński, Syndrom wypalenia zawodowego i metody radzenia sobie z nim, portal psychologiczny: Psychologia.net.pl http://psychologia.net.pl/artykul.php?level=110
[2] Helena Sęk, Wypalenie zawodowe u nauczycieli. Uwarunkowania i możliwości zapobiegania, {w:} Wypalenie zawodowe. Przyczyny i zapobieganie, red. H. Sęk, PWN, Warszawa 2011, s. 149-166.
[3] Piotr Hreciński, Wypalenie zawodowe nauczycieli, Difin, Warszawa 2023, s. 18-19. Rudolf Kretschmann, Stres w zawodzie nauczyciela. Wyd. GWP, Gdańsk 2003, s. 62-118.
[4] Rudolf Kretschmann, Stres w zawodzie nauczyciela. Wyd. GWP, Gdańsk 2003, s. 62-118. Wypalenie zawodowe a stres, blog psychologiczno-psychoterapeutyczny Somentiq https://somentiq.pl/blog/praca-biznes/wypalenie-zawodowe-a-stres/
