125

Prawa uczniowskie to nie tylko hasło, ale realna potrzeba, o której respektowanie od dwóch lat skutecznie zabiega Rzeczniczka Praw Uczniowskich w Poznaniu. Choć ogólnopolska instytucja rzecznika nadal czeka na ustawowe umocowanie, w Poznaniu już teraz podejmowane są konkretne działania na rzecz uczniów. Zakończony właśnie drugi rok jej pracy to czas intensywnej mediacji, interwencji, wsparcia i edukacji. Jakie trudności napotkała w tej roli i czego jej doświadczenie może nauczyć całą społeczność szkolną? 

W minionym roku szkolnym Biuro Rzeczniczki Praw Uczniowskich w Poznaniu przyjęło wiele spraw zgłoszonych z dziesiątek placówek oświatowych. To jasno pokazuje, jak znaczące są potrzeby w zakresie wsparcia prawnego i psychologiczno-pedagogicznego w szkołach. Odbyło się wiele dyżurów stacjonarnych, podczas których prowadzono spotkania osobiste oraz liczne konsultacje telefoniczne i mailowe. Co ważne, w zespole pracowali również pedagog i psycholożka specjalizująca się w interwencjach kryzysowych, a także psycholożka obsługująca zgłoszenia w języku ukraińskim i rosyjskim – to kluczowe, biorąc pod uwagę specyfikę spraw, które są zgłaszane. 

Od ocen po przemoc − obraz problemów w szkołach  

Zgłoszenia najczęściej pochodziły od rodziców, ale co cieszy, coraz częściej po porady lub konsultacje zwracają się również sami nauczyciele i dyrektorzy. To pozytywny sygnał, świadczący o rosnącej świadomości i tym, że szkoły wiedzą, iż w trudnych sytuacjach mogą uzyskać wsparcie. Niestety, wciąż zdarzały się zgłoszenia anonimowe, co wskazuje, że strach przed konsekwencjami nadal bywa barierą dla pełnej otwartości. Chociaż skargi anonimowe są również analizowane, jest to bardziej skomplikowane i dużo trudniej udzielić pomocy w takich sytuacjach. 

Największą część interwencji stanowiły te związane z organizacją pracy placówek. Mowa tu o kwestiach takich jak ocenianie, organizacja egzaminów, nieklasyfikowanie czy odwołania od decyzji dyrekcji. Szczególnie kwestie związane z ocenianiem przedmiotowym i ocenianiem zachowania to obszar, w którym nadal potrzebna jest szczegółowa analiza przepisów prawa oświatowego, najświeższych rekomendacji Wielkopolskiego Kuratora Oświaty, korekta zapisów statutów i wewnątrzszkolnych zasad oceniania. Kluczowe jest też prowadzenie rozmów z uczniami, by jasno i zgodnie z prawem wyjaśniać obowiązujące zasady, a także transparentność, aby uniknąć nieporozumień – szczególnie tych „wybuchających” pod koniec semestru. 

Bardzo istotnym obszarem zgłoszeń była również potrzeba pomocy psychologicznej, co uwypukla konieczność wsparcia w zakresie zdrowia psychicznego uczniów. Te interwencje często wykraczają poza bieżące możliwości szkół. Znacząca część przypadków pomocy dotyczyła problemów z nauką, wiele z nich koncentrowało się na wsparciu dla dzieci z Ukrainy, a inne były związane z problemami emocjonalnymi i konfliktami rówieśniczymi. 

Niestety, nadal mierzymy się z problemami przemocy i krzywdzenia. Odnotowano sporo zgłoszeń w tym zakresie, a kilka z nich dotyczyło krzywdzenia przez personel szkoły, większość jednak związana była z konfliktami rówieśniczymi i problemami emocjonalnymi. Te alarmujące sygnały wymagają stałej uwagi i szybkiej interwencji ze strony wszystkich zaangażowanych stron. 
 

Mediacje i ochrona praw uczniów

Najpoważniejsze wyzwania − jak dbać o prawa uczniowskie?

Wśród najbardziej znaczących i najczęściej zgłaszanych problemów wyróżniały się: 

• Dyskryminacja uczniów 
  Niestety, odnotowaliśmy przypadki dyskryminacji ze względu na narodowość, wyznanie czy inne cechy. Dotyczyło to zarówno zachowań rówieśników, rodziców, jak i sporadycznie niewłaściwych postaw nauczycieli. Zdarzały się nawet incydenty w przedszkolach. To pokazuje, jak ważne jest budowanie kultury wzajemnego szacunku i otwartości od najmłodszych lat. 
• Przemoc rówieśnicza i wykluczenie  
  Nękanie, zastraszanie, cyberbullying, naruszanie wizerunku czy rozpowszechnianie ośmieszających materiałów (w tym także tych stworzonych przez AI) – to realne zagrożenia, z którymi borykają się nasi uczniowie. Szczególnie trudne są sytuacje, gdy rodzice dążą do wykluczenia ucznia z klasy, zwłaszcza w przypadku dzieci innej narodowości lub ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Musimy być czujni na takie zachowania i zdecydowanie je eliminować. 
• Bezpieczeństwo psychiczne i emocjonalne
  Wiele interwencji dotyczyło uczniów w kryzysie psychicznym, po traumatycznych przeżyciach, w tym przemocy domowej, a nawet kryzysów suicydalnych. W takich sytuacjach kluczowe jest szybkie i profesjonalne wsparcie, a także ścisła współpraca z poradniami i służbami. 
• Naruszenia praw w obszarze nauczania 
  Często zgłaszano problemy z ocenianiem, zwłaszcza brak transparentności kryteriów. Nadal zdarza się, że nauczyciele nie udostępniają uczniom ocenionych prac (sprawdzianów, kartkówek), co jest niezgodne z przepisami prawa. Co więcej, wielokrotnie interweniowałam w sprawach nierespektowania przez nauczycieli orzeczeń i opinii z poradni psychologiczno-pedagogicznych. Zdarzały się też niewłaściwe praktyki, jak wymuszanie składek na Radę Rodziców czy naciskanie na przejście ucznia na edukację domową. 

Coraz częściej obserwuje się pozytywny trend − dyrekcje szkół śmielej zgłaszają się po konsultacje i wsparcie w sytuacjach dotyczących niewłaściwych zachowań nauczycieli czy dyskryminacji ze strony kadry. To bardzo cieszy, bo pokazuje, że coraz więcej osób dostrzega, jak ważne jest reagowanie na nieprawidłowości. Takie proaktywne podejście jest kluczowe zarówno w kontekście skutecznej ochrony małoletnich, jak i dla pielęgnowania wysokiego etosu zawodowego nauczyciela, co jest fundamentalne dla zdrowego środowiska szkolnego. 

Kilka wniosków dla dyrektorów i nauczycieli: 

1. Pamiętajcie, że szybka i skuteczna reakcja na zgłaszaną kryzysową sytuację to podstawa. W sytuacjach kryzysowych, zwłaszcza tych dotyczących przemocy czy szkodliwych treści w sieci, każda minuta ma znaczenie. Niezwłoczne działanie i zgłaszanie problemów do odpowiednich służb to nasz wspólny obowiązek. 
2. Standardy Ochrony Małoletnich  to fundament bezpieczeństwa, zatem nie traktujmy ich jako zbędnej „papierologii” czy formalności do odhaczenia. Wdrażanie i przestrzeganie SOM to nie tylko wymóg prawny, ale przede wszystkim u „instrukcja obsługi” do zapewnienia bezpieczeństwa wszystkim uczniom. Upewnijmy się, że procedury są jasne, znane i konsekwentnie stosowane przez całą kadrę. 
3. Dialog i transparentność budują zaufanie, więc jasne kryteria oceniania, udostępnianie ocenionych prac uczniom oraz otwarta i regularna komunikacja z rodzicami to fundamenty budowania pozytywnej relacji i zapobiegania konfliktom. Otwartość i uczciwość w relacjach z uczniami i ich opiekunami zawsze procentuje. 
4. Wspierajmy zdrowie psychiczne naszych uczniów, gdyż rosnące potrzeby w zakresie wsparcia psychologicznego to wyzwanie, z którym musimy się mierzyć. Bądźmy wrażliwi na sygnały kryzysu u uczniów i nie wahajmy się szukać wsparcia u specjalistów. Pamiętajmy, że dbanie o dobrostan psychiczny jest równie ważne, jak osiągnięcia naukowe. 
5. Reagujmy na dyskryminację i przemoc. Każdy przypadek wykluczenia, nękania czy dyskryminacji musi spotkać się ze stanowczą i natychmiastową reakcją. Budujmy szkoły, w których każdy uczeń czuje się bezpieczny, szanowany i akceptowany, niezależnie od pochodzenia, wyznania czy indywidualnych potrzeb. 

Nie ignorujmy poczucia krzywdy uczniów czy rodziców. To ważne, gdyż oczywiście zdarza się, że faktyczna krzywda nie zaistniała, że prośby czy wnioski uczniów są nieuzasadnione i nie mogą zostać z różnych przyczyn spełnione. Jednak nie pozostawiajmy ich bez odpowiedzi, tłumaczmy i rozmawiajmy tak, aby także poczuciem krzywdy czy lękiem się zaopiekować. Jestem przekonana, że dzięki temu możemy znaleźć w uczniu czy rodzicu sprzymierzeńca i partnera.

Mimo braku kompleksowych regulacji ustawowych, praca na rzecz praw uczniowskich dynamicznie się rozwija. Poprzez aktywną edukację, mediacje i dialog z całą społecznością szkolną, udaje się skutecznie promować te prawa i znajdować praktyczne rozwiązania dla realnych problemów napotykanych przez uczniów w szkołach.