Emerytury nauczycielskie w Polsce nie ograniczają się jedynie do standardowego wieku emerytalnego. Dzięki specjalnym rozwiązaniom prawnym nauczyciele mogą wcześniej zakończyć aktywność zawodową – poprzez emerytury stażowe lub nauczycielskie świadczenia kompensacyjne. Przyjrzyjmy się, kto i na jakich zasadach może z nich skorzystać. Jakie są różnice między tymi formami przejścia na emeryturę i na co warto zwrócić uwagę przy podejmowaniu decyzji?
Emerytury nauczycielskie w Polsce regulowane są przez przepisy Karty Nauczyciela i ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Nauczyciele – podobnie jak wszystkie inne grupy zawodowe – mają prawo do emerytury powszechnej, o ile odprowadzali składki do ZUS-u i osiągnęli wymagany wiek emerytalny (60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn). Wysokość emerytury zależy od składek zewidencjonowanych na koncie ubezpieczonego, zwaloryzowanego kapitału początkowego, środków na subkoncie ZUS oraz średniego dalszego trwania życia. Obecnie w Polsce nauczyciele mogą przejść na wcześniejszą emeryturę tylko w określonych przypadkach, m.in. po spełnieniu warunków określonych w Karcie Nauczyciela lub w ramach nauczycielskich świadczeń kompensacyjnych.
Wcześniejsza emerytura nauczycielska – emerytury stażowe
W ostatnich latach temat emerytur stażowych dla nauczycieli powraca z coraz większą siłą, wywołując żywe dyskusje w środowisku oświatowym. Idea ta zakłada możliwość przejścia na emeryturę po osiągnięciu określonego stażu pracy bez względu na wiek. Praca w szkole wiąże się z ogromnym obciążeniem psychicznym, odpowiedzialnością, a nierzadko także wypaleniem zawodowym. Zawód nauczyciela to nie tylko prowadzenie lekcji, ale również obowiązki administracyjne, przygotowanie materiałów dydaktycznych, kontakty z rodzicami i nieustanna presja wyników. W przypadku nauczycieli idea emerytury stażowej zakłada możliwość zakończenia aktywności zawodowej po przepracowaniu 30 lat. Przepisy traktują tak samo kobiety, jak i mężczyzn. Nowa forma emerytur wprowadzana jest stopniowo.
Uprawnienia w zakresie wcześniejszej emerytury nauczycieli są wdrażane w trzech etapach w okresie 2024–2026:
- od 1 września 2024 roku dla nauczycieli urodzonych przed 1 września 1966 roku;
- od 1 września 2025 roku dla nauczycieli urodzonych między 1 września 1966 roku a 31 sierpnia 1969 roku;
- od 1 września 2026 roku – dla nauczycieli urodzonych po 31 sierpnia 1969 roku.
Z emerytury stażowej mogą skorzystać nauczyciele, którzy rozpoczęli pracę w zawodzie przed 1 stycznia 1999 roku. Posiadają co najmniej 30 lat stażu składkowego, w tym minimum 20 lat pracy pedagogicznej w wymiarze co najmniej pół etatu. Rozwiążą stosunek pracy na własny wniosek lub wygaśnie on z innych powodów (np. likwidacji szkoły). Ponadto nie mają prawa do przejścia na emeryturę bez względu na wiek na podstawie wcześniejszych przepisów.
Praca w czasie pobierania emerytury stażowej
Skorzystanie z prawa do wcześniejszej emerytury nie oznacza, że nie może on podjąć pracy w szkole, przy czym wymiar zatrudnienia nie może być wyższy niż połowa obowiązkowego wymiaru zajęć. Taki nauczyciel można być zatrudniony wyłącznie na umowę na czas określony. Niemożność zatrudnienia pedagoga na czas nieokreślony wynika z faktu, że nauczyciela, który przeszedł na wcześniejszą emeryturę, można zatrudnić tylko w szczególnych przypadkach –wynikających z potrzeb organizacyjnych szkoły. Dodatkowo nauczyciele, emeryci chcący kontynuować pracę w szkole, muszą uzyskać zgodę organu sprawującego nadzór pedagogiczny. Jeżeli zdecydują się na zatrudnienie bez takiej zgody, bez względu na wysokość przychodu uzyskiwanego przez osobę mającą ustalone prawo do tej emerytury, ZUS automatycznie zawiesi ich świadczenie. Przy decyzji przejścia na emeryturę stażową należy brać pod uwagę jeszcze jedną rzecz. Nabycie prawa do wcześniejszej emerytury, wyklucza możliwość skorzystania z urlopu dla poratowania zdrowia.
Emerytury – o czym jeszcze należy pamiętać
Jeśli nauczyciel-emeryt zdecyduje się podjąć pracę poza szkolnictwem, obowiązują go ogólne zasady dotyczące emerytów i rencistów. Zmniejszenie emerytury następuje, jeśli przychód przekroczy 70 proc. przeciętnego wynagrodzenia, ale nie przekroczy 130 procent tej kwoty. Natomiast zawieszenie emerytury następuje w przypadku przekroczenia 130 procent przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia.
Świadczenie kompensacyjne – pomost przed emeryturą
Świadczenia kompensacyjne są odpowiednikiem emerytur pomostowych i przysługują nauczycielom, którzy nie spełniają warunków pozwalających na przejście na emeryturę nauczycielską bez względu na wiek. Aby nabyć prawo do nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego, należy spełnić łącznie trzy warunki.
Pierwszym z nich jest ukończenie określonego wieku, który jest zróżnicowany dla kobiet i dla mężczyzn. W latach 2025–2026 wiek ten wynosi odpowiednio 56 lat dla kobiet, 61 lat dla mężczyzn. Drugim warunkiem otrzymania świadczenia jest konieczność udowodnienia 30 lat okresów składkowych i nieskładkowych, w tym 20 lat pracy w zawodzie nauczyciela, wychowawcy czy innego pracownika pedagogicznego, przynajmniej w wymiarze pół obowiązkowego wymiaru zajęć. Do stażu pracy nauczycielskiej wlicza się okresy pracy, za które nauczyciel otrzymywał wynagrodzenie lub świadczenia z ubezpieczenia społecznego, ale nie wlicza się okresów, za które pobierał zasiłek chorobowy lub opiekuńczy.
Trzeci warunek to obowiązek rozwiązania stosunku pracy na swój wniosek lub jego wygaśnięcie w określonych okolicznościach, np. umowa zakończy się z powodu upływu okresu, na jaki została zawarta. Gdy zatrudnienie odbywa się w kilku miejscach, to muszą zostać rozwiązane wszystkie umowy o pracę, bez względu na ich charakter i wymiar czasu, w jakim są wykonywane. Istotne jest również, by po rozwiązaniu stosunku pracy w charakterze nauczyciela, a przed przejściem na świadczenie kompensacyjne, nie wykonywać żadnej innej pracy ani nie prowadzić działalności gospodarczej. Wysokość nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego ustalana jest indywidualnie i nie może wynosić mniej niż najniższa emerytura. Świadczenie to przysługuje do czasu osiągnięcia powszechnego wieku emerytalnego lub uzyskania prawa do wcześniejszej emerytury.
Świadczenie kompensacyjne a zatrudnienie w szkole
Osoba pobierająca nauczycielskie świadczenie kompensacyjne może pracować, ale podjęcie zatrudnienia w szkołach i placówkach oświatowych skutkuje zawieszeniem tego świadczenia. Natomiast dorabianie w innych formach zatrudnienia lub prowadzenie działalności gospodarczej może wpłynąć na zmniejszenie, lub zawieszenie świadczenia, podobnie jak w przypadku emerytur stażowych. Generalnie obowiązujące przepisy prawa zakazują pracy w szkole w czasie pobierania świadczenia kompensacyjnego. Ulega ono zawieszeniu bez względu na wysokość osiąganych przychodów w przypadku podjęcia przez osobę uprawnioną pracy w charakterze nauczyciela lub innego pracownika pedagogicznego w jednostkach wymienionych art. 1 Karty Nauczyciela. Nie ma natomiast przeciwwskazań pracy poza sektorem oświaty. W tym przypadku ważny jest natomiast przychód uzyskiwany z takiej umowy. Po przekroczeniu określonych przepisami kwot świadczenie zostanie zmniejszone lub zwieszone na zasadach jak w przypadku emerytur stażowych.
Do 31 sierpnia 2025 r. praca nauczyciela na świadczeniu kompensacyjnym w określonych przypadkach nie powodowała zawieszenia świadczenia. Przepisy o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa umożliwiają osobom pobierającym nauczycielskie świadczenie kompensacyjne podjęcie zatrudnienie:
- na stanowisku pomocy nauczyciela dla osób niebędących obywatelami polskimi,
- w charakterze nauczyciela języka polskiego lub nauczyciela prowadzącego dodatkową naukę języka polskiego,
- jako inny nauczyciel, jeżeli do szkoły uczęszcza co najmniej jeden uczeń będący obywatelem Ukrainy
W obecnie przygotowywanym przez rząd projekcie ustawy powyższe przepisy mają zostać przedłużone o kolejny rok.
Świadczenie kompensacyjne czy emerytura stażowa?
Na które świadczenie się zdecydować i jak ustalić, które przysługuje? Od 1 września 2024 r. nauczyciele mogą nie tylko skorzystać ze świadczenia kompensacyjnego, ale też rozważyć przejście na wcześniejszą emeryturę. Co istotne, nauczyciel będzie mógł wybrać jedno z tych świadczeń. Warto porównać, jakie są warunki przejścia na wcześniejszą emeryturę i świadczenie kompensacyjne. Na stronach Zakładu Ubezpieczeń Społecznych można korzystać z kalkulatorów, które służą do symulacji wysokości przyszłej emerytury stażowej lub świadczenia kompensacyjnego. Poniżej prezentujemy grafikę przygotowaną przez Związek Nauczycielstwa Polskiego pokazującą czynniki mogące wpływać na wysokość świadczenia.
