Odpowiedzialność prawna ma zasadnicze znaczenie dla pracowników wszystkich zawodów. Niemniej jednak szczególnie istotna jest kwestia odpowiedzialności prawnej nauczycieli i nauczycielek, wykonujących jeden z najważniejszych zawodów zaufania publicznego. Od pracowników oświaty wymaga się nie tylko kwalifikacji i kompetencji, ale przede wszystkim wartościowych postaw i zachowań moralnych.
Odpowiedzialność – podstawa prawna
W prawie oświatowym nie ma osobnych uregulowań prawnych, a odpowiedzialność nauczycieli opiera się na przepisach Kodeksu cywilnego oraz Kodeksu karnego. Nauczyciele ponoszą odpowiedzialność prawną, podobnie jak pracownicy innych zawodów. Co do zasady jest to odpowiedzialność wynikająca z ogólnych przepisów prawa, jak choćby z Kodeksu pracy. Oprócz tego nauczyciele ponoszą odpowiedzialnością dyscyplinarną określoną w rozdziale dziesiątym Karty Nauczyciela. Warto jednak pamiętać, że Kodeks pracy, reguluje odpowiedzialność nauczyciela tylko w tym zakresie, w jakim określona sprawa nie została uregulowana w Karcie Nauczyciela. W rezultacie oznacza to, że dyrektor w pierwszej kolejności musi sięgać do Karty, jeśli wobec nauczyciela trzeba zastosować środki dyscyplinujące.
Odpowiedzialność porządkowa
Jest to odpowiedzialność pracownicza, która wynika ze stosunku pracy. Nie dotyczy umów cywilnoprawnych! Na podstawie przepisów Kodeksu pracy nauczyciel może zostać ukarany za nieprzestrzeganie ustalonej organizacji i porządku w pracy, przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz przeciwpożarowych. Może także odpowiadać za naruszenie przyjętego sposobu potwierdzania przybycia i obecności w pracy oraz usprawiedliwiania nieobecności. Uprawnionym do stosowania kary jest dyrektor. Za tego typu uchybienia wymierza się nauczycielom kary porządkowe, takie jak: upomnienie, nagana lub kara pieniężna. Ukaranie nauczyciela karą porządkową wyklucza wszczęcie postępowania dyscyplinarnego za ten sam czyn popełniony w tym samym czasie.
Odpowiedzialność materialna
Nauczyciel, który wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych ze swej winy wyrządził pracodawcy szkodę, ponosi odpowiedzialność materialną według zasad określonych w przepisach Kodeksu pracy. Przy czym odpowiada za szkodę w granicach rzeczywistej straty poniesionej przez pracodawcę. I co warto dodać, tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego wynikła szkoda. Ciężar udowodnienia winy pracownika spoczywa na pracodawcy.
Nauczyciel odpowiada również na zasadach ogólnych za powierzone mu mienie szkoły, z obowiązkiem jego zwrotu lub rozliczenia się z niego. W przypadku tej odpowiedzialności nauczyciel zawsze odpowiada za szkodę w pełnej wysokości. Oznacza to, że nauczyciel musi udowodnić, że nie ponosi winy za powstałą szkodę. W tym przypadku od odpowiedzialności można się uwolnić. W jaki sposób? Jeżeli wykaże się, że szkoda powstała z przyczyn niezależnych od nas, a w szczególności wskutek niezapewnienia przez pracodawcę warunków umożliwiających zabezpieczenie powierzonego mienia.
Warto zaznaczyć, że nauczyciel nie odpowiada za szkodę powstałą w granicach dopuszczalnego ryzyka. Dotyczy to sytuacji, w których, działając w interesie szkoły, poświęca dobro mniejszej wartości, aby zapobiec powstaniu szkody o znacznie większej wartości. Dodatkowo, jeżeli szkodę wyrządziło kilku nauczycieli, to każdy z nich ponosi odpowiedzialność za część szkody, która ustalana jest na podstawie zakresu przyczynienia się i stopnia winy danej osoby.
Odpowiedzialność dyscyplinarna
Ten rodzaj odpowiedzialności obejmuje wszystkich nauczycieli, bez względu na posiadany stopień awansu zawodowego. Nauczyciel podlega odpowiedzialności dyscyplinarnej za dwa typy uchybień. Pierwszy przypadek dotyczy naruszenia obowiązków określonych w art. 6 Karty Nauczyciela. Wśród nich można m.in. wymienić rzetelne realizowanie zadań związanych z powierzonym stanowiskiem oraz podstawowymi funkcjami szkoły. W tym również wspieranie każdego ucznia w jego rozwoju. Drugi przypadek dotyczy uchybień godności zawodu nauczyciela. Przykładowym zachowaniem tego typu jest przemoc fizyczna lub psychiczna w stosunku do uczniów, lub innych nauczycieli, czy też wykorzystywanie stosunku zależności w celu wymuszania pożądanych działań.
Należy jednak zauważyć, że cześć zachowań zaliczanych do tej kategorii posiada znamiona nie tylko przewinienia dyscyplinarnego, ale także czynu z zakresu prawa karnego. W związku z powyższym ewentualna odpowiedzialność dyscyplinarna nauczyciela za dany czyn nie wyłącza odpowiedzialności karnej za to przestępstwo. Postępowanie dyscyplinarne ma charakter dwuinstancyjny. Kary, jakie może wymierzyć nauczycielowi komisja dyscyplinarna, to: nagana z ostrzeżeniem, zwolnienie z pracy, zwolnienie z pracy z zakazem przyjmowania ukaranego do pracy w zawodzie nauczyciela w okresie 3 lat od ukarania. Może również dojść do wydalenia z zawodu nauczyciela.
Odpowiedzialność karna
Do odpowiedzialności karnej nauczyciela dochodzi wtedy, gdy w związku z wykonywaniem zadań i obowiązków związanych z pracą zawodową popełnił czyn zabroniony, który jest wykroczeniem lub przestępstwem. W praktyce szkolnej najczęściej można spotkać się z groźbami, naruszeniem nietykalności cielesnej czy nękaniem. Warto pamiętać, że odpowiedzialność karną ponosi nauczyciel, gdy świadomie naraża ucznia, pozostającego pod jego opieką na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia. W tym przypadku wystarczy sam fakt doprowadzenia do sytuacji, w której uczniowi grozi niebezpieczeństwo. Odpowiedzialności karnej podlegają również wszelkie czyny nauczyciela związane z nieudzieleniem pomocy uczniowi.
Odpowiedzialność cywilna
Odpowiedzialność cywilna w praktyce szkolnej najczęściej dotyczy odszkodowania w przypadku naruszenia zasad związanych z obowiązkiem zapewnienia przez szkołę bezpiecznych i higienicznych warunków nauki, wychowania i opieki. Nie wyklucza to jednak odpowiedzialności konkretnego nauczyciela. W przypadku wykazania, że szkoda została wyrządzona uczniowi przez nauczyciela z jego winy, wówczas za szkodę może odpowiadać bezpośrednio nauczyciel. Odpowiedzialność ta ma charakter finansowy i wiąże się z koniecznością wypłaty odszkodowania. W przypadku nauczycieli zatrudnionych w ramach umowy o pracę jej zakres jest limitowany przepisami prawa pracy.
