Film – co daje, kiedy sięga się po to medium w szkole? Jakie kompetencje zyskują uczniowie, gdy mają możliwość zrealizowania własnego filmu – w zespole albo indywidualnie? Jak wygląda proces tworzenia w szkole filmów? Czy warto we współczesnym świecie i z takimi możliwościami technologicznymi zachęcać do trudu uczestnictwa w procesie twórczym?
Szkoła to miejsce, w którym człowiek powinien się rozwijać w różnych kierunkach, dowiadywać się o swoich zasobach, a jednocześnie zyskiwać informacje o tym, nad czym jeszcze musi pracować, co poprawić albo jakie umiejętności zdobyć. W tym bardzo mocno pomaga praca z filmem w jego wielu wymiarach.
Film w szkole – narzędzie rozwoju
Z perspektywy długoletniej pracy z młodymi ludźmi dostrzegam niezwykle istotną rolę filmu jako narzędzia pracy, który wymiernie służy rozwojowi. Wpływa znacząco na człowieka, jego przyszłość, plany i postrzeganie swojej roli oraz znaczenie we współczesnym świecie wśród innych ludzi.
Celowość na celowniku
Kiedy mówię film, mam na myśli wiele różnorodnych czynności, które mogą być podjęte, jeśli chce się włączyć tę sztukę do aktywności edukacyjnych na lekcjach i poza nimi. Bo ważne jest, żeby wiedzieć, kiedy i jak długo, gdzie, w jaki sposób i po co posługujemy się filmem. Świadomość prowadzącego działania projektowe i podjęcie decyzji o wykorzystaniu filmu jest jak praca filmowca. Musimy zacząć od myśli, po co włączamy kamerę i na co ją kierujemy. Trzeba zastanowić się, co uchwycimy w obrazie, na czym lub na kim się skupimy.
Od oglądania do kreowania
Warto rozpocząć pracę z filmem od nauczenia odbioru dzieła filmowego, aby z widzów spontanicznych i naturalnych uczniowie stali się świadomymi odbiorcami. Później dopiero można dołączyć praktykę filmową: realizowanie filmów fabularnych, animowanych oraz dokumentalnych, a także form telewizyjnych. Takie działania oprócz rozwijania pasji, odkrywania talentów, nabywania umiejętności technicznych oraz zdobywania kompetencji społecznych mają wartości terapeutyczne, które we współczesnym świecie są nie do przecenienia. Realizowane filmy mogą przybierać różne formy: dokumentowanie uroczystości szkolnych, uzupełnianie innych treści projektowych, relacjonowanie wydarzeń. Mogą też rejestrować, np. pracę na planie filmowym, utrwalać, np. ważne momenty w historii szkoły i wiele innych, aż po tworzenie własnych opowieści filmowych.
Przy oglądaniu zalecałabym korzystanie z fragmentów pełnometrażowych filmów, które byłyby analizowane i interpretowane, omówione czy opisane. Warto sięgnąć też po filmy krótkometrażowe, które stanowią doskonałą bazę do całościowego przyjrzenia się i formie, i treści, pozwalają w pełni osadzić się w oglądanym obrazie.
Klucz do tworzenia
A jeśli podejmiemy się działań projektowych, czyli skupimy się na praktycznej realizacji koncepcji, scenariusza czy założenia filmowego, to musimy się przygotować na długotrwałą, wieloetapową i wielopłaszczyznową pracę, wymagającą ogromnych nakładów i czynności wstępnych. Potrzebni są przede wszystkim ludzie, uczniowie i uczennice, ale także dorośli, którzy mogą nam posłużyć jako wieloaspektowe wsparcie. Wszystko zależy od determinacji zespołu. W jednym z naszych filmów realizowanych z klasą filmową potrzebna była scena w szpitalu czy przyjazd radiowozu policyjnego, nie wspominając o zdjęciach kręconych w domu. Z pomocą przyszli rodzice i wszystkie sceny zostały zrealizowane.
Warto pamiętać, żeby ustalać w fazie wstępnej ramy czasowe, właściwy przydział – zgodnie z kompetencjami uczniowskimi (predyspozycjami osobowymi, indywidualnymi możliwościami) – zadań, funkcji i ról oraz stopień odpowiedzialności za wykonanie zadania w określonym czasie. Może się zdarzyć tak, że niewykonanie własnych obowiązków skutkuje dodatkowymi trudnościami dla całego zespołu albo znacznie opóźnia realizację pracy innych. Takie sytuacje się zdarzają i dobrze, bo pokazują, jak istotne jest trzymanie się ustaleń i terminów. A każde pojedyncze, odrębne nieraz i zdawałoby się odległe, działanie ma wpływ na spójny całokształt. Tutaj warto też podkreślić rolę konsultowania, „przegadywania” koncepcji, korzystania z rutyn krytycznego myślenia, szczególnie Różnych punktów widzenia, które pozwalają na zderzanie wielu pomysłów czy rozwiązań, o których twórcy samodzielnie nie pomyśleliby, bo nie mają takiej perspektywy. Dobrze jest zastosować również rutynę: Widzę… Myślę… Zastanawiam się…, która pozwala na zainicjowanie dyskusji w sytuacjach zastoju czy pustki twórczej.
Film – od planu do realizacji
Faza realizacji zależy od fazy przygotowań i planowania. To moment, w którym zgromadzone zostają wszelkie potrzebne materiały, a twórcy muszą się ze sobą komunikować skutecznie i jasno, a także kompleksowo, żeby móc realizować założenia planu. Oczywiście jest lider, który pełni funkcję reżysera, ale bez reszty dobrze obsadzonych stanowisk nie dałby sobie samodzielnie rady. Doskonale układa się współpraca, kiedy każdy jest na właściwym miejscu. Z mojej perspektywy ogromne znaczenie ma kierownik produkcji, który mając osobowościowe cechy zarządzania i organizacji pracy, stanowi zbawienie dla całego planu filmowego.
Późniejsze fazy wiążą się ze współpracą z profesjonalistami albo utalentowanymi uczniami/uczennicami z odpowiednimi kompetencjami. To montaż i udźwiękowienie, które są sztuką łączenia w spójną opowieść, wymagają czasu, kompetencji technicznych, alei twórczych, gotowości do konsultowania swoich pomysłów oraz umiejętności przekonywania do własnych rozwiązań, jak również słuchania twórców i podążania za ich wizją.
Dla budowania poczucia wartości i sensu wykonywanych działań etap niezbędny to podzielenie się swoimi wytworami – udział w pokazach, zgłaszanie do konkursów czy przeglądów, które stwarzają możliwość konfrontowania swoich efektów z innymi twórcami, zmierzenie się z krytyką, ale i pochwałami. To również szansa na inspiracje i podejmowanie wyzwań, jednocześnie zachęta do samorozwoju.
Proces najważniejszą nauką
Jak widać, realizowanie filmów to proces, który jest niezwykle istotny z perspektywy edukacji. Czasami efekty są drugorzędne, ponieważ na to ma wpływ wiele zmiennych. Ale droga, którą przebyli nasi uczniowie i nasze uczennice, jest bezcennym źródłem doświadczania: zarówno chwil uniesień, radości i sukcesu, ale i smaku porażek, trudności, złości czy rezygnacji. Takie działania budują zespół, swoistą „małą społeczność”. Połączył ją wspólny wysiłek, pokonywanie nierzadko własnych słabości, mierzenie się ze swoimi trudnościami oraz spędzony w ogromnych ilościach wspólny czas. Zespół tworzy się w atmosferze współzawodnictwa, a nie rywalizacji, wzajemnego szacunku oraz życzliwości. To nie znaczy, że jest bezkonfliktowo. Młody człowiek konfrontuje się z krytyką i uczy się, jak sobie z nią poradzić. Doświadcza przez działanie.
Każda kolejna propozycja pracy w projekcie będzie takim ludziom przychodziła z dużo większą łatwością, a podejmowanie wyzwań nie będzie dla nich czymś nieosiągalnym. Dlatego też wielu uczniów i uczennic działało filmowo przez kilka lat, nieraz nawet po zakończeniu edukacji.
Film nie wyklucza
Działania filmowe w każdym rodzaju pozwalają na obecność bardzo różnorodnych typów ludzi. Każdy, kto zna swoje możliwości i chce włączyć się w działania projektowe (w roli aktora czy oświetleniowca), znajdzie dla siebie właściwą funkcję i stanie się niezbędnym człowiekiem w zespole. Dzięki takiej pracy może odkryć nieznane dotąd kompetencje, które przy następnym filmie może wykorzystać. Film nie wyklucza, a otwiera – miejsce znajdą osoby wycofane, indywidualiści, osoby w spectrum czy neuroróżnorodne – szczególnie w animacji, ale także w każdej innej formie twórczej ekspresji, dającej przyjemność z tak spędzanego czasu.
Filary nowoczesnego świata
Praca nad filmem uczy wielu kompetencji, niezależnie od tego, czy jest to film fabularny czy animowany. Uczniowie i uczennice zdobywają kompetencje, które pozwalają funkcjonować w nowoczesnym świecie i stanowią fundamenty dla osiągnięcia przyszłego sukcesu rozumianego przeze mnie jako szczęśliwe życie spełnionego człowieka.
Kreatywność w tym przypadku jest oczywista. Bez tego nie może powstać żaden film. W filmie animowanym proces twórczy to wymyślanie historii i przygotowywanie elementów scenografii i bohaterów, a także późniejsze działania animacyjne – wprawianie w ruch swoich postaci, aby w ostatniej fazie zmontować i udźwiękowić, co również jest niezwykle kreatywnym działaniem. W filmie fabularnym to scenariusz, który nierzadko był wielokrotnie poprawiany, co wymagało i czasu, i ogromnych pokładów cierpliwości.
Praca z filmem wymaga komunikacji z opiekunem artystycznym, pedagogicznym,
ale także konsultacji swojego pomysłu z wieloma ludźmi, aby podejmować decyzje, ryzykować w imię własnych przekonań. Przyzwyczaja też do dyskutowania, argumentowania i zderzania różnych opinii, ale także przyjmowania słów krytyki czy uznania. Pozwala na ćwiczenie umiejętności uważnego słuchania. Potrzebna wówczas jest wnikliwa analiza, krytyczne podejście do swoich koncepcji, aby ostateczny efekt był zadowalający dla twórcy.
Przydaje się bardzo krytyczne myślenie: zadawanie pytań i odpowiadanie na nie, spoglądanie z różnych punktów widzenia, wątpienie, rozważanie i podważanie kolejnych pomysłów oraz wyobrażanie sobie konsekwencji. To dokonywanie zmian, udoskonalanie i to nie tylko w fazie przygotowań, ale podczas całego procesu twórczego. To również elastyczne, otwarte na zmiany postępowanie, by przekaz został odebrany w zamierzony sposób.
Niezbędna przy pracy zespołowej jest umiejętność współpracy, o czym była już wcześniej mowa. To szereg czynności i różnego rodzaju komunikacji interpersonalnej, która zagwarantuje sukces, jeśli będzie efektywna, przejrzysta, jasna, skierowana na cele oraz budująca porozumienie, niezależnie od stopnia konfliktów, a także włączająca odpowiedzialność za wspólne efekty.
O wzajemnym uczeniu się i doświadczaniu
Nie tylko uczniowie uczą się od siebie. Także ja dzięki tym doświadczeniom, niezliczonym projektom i warsztatom, godzinom spędzonym na rozmowach, dyskusjach, wątpliwościach, różnych twórczych aktywnościach, montowaniu, odkrywaniu, planowaniu itp., stałam się już inną nauczycielką, innym człowiekiem. Takie wzajemne uczenie się od utalentowanej młodzieży i dzieci pozwala być wciąż młodym duchem w nieustannym ruchu rozwojowym. Bez nich stałabym w miejscu, nie poznałabym jakże wielu tajników sztuki filmowej od strony praktycznej. Uczyłam się dla nich, ale uczyłam się też dla siebie. Każdy zyskuje, kiedy spotyka się z możliwością kreacji i wyrażania siebie, a jednocześnie ma obok siebie ludzi życzliwych, otwartych i ciekawych świata (również tego swojego twórczego).
Dodatkowym atutem jest oczywiście wiedza, którą zyskuje nauczyciel o uczniach i uczennicach, której nie ma możliwości zdobyć podczas lekcji. Przebywanie ze sobą w różnych problemowych sytuacjach pozwala przyjrzeć się sposobowi bycia, reagowania i odczuwania naszych uczniów i uczennic. Można wówczas wspólnie znajdować rozwiązania trudnych sytuacji albo przyjrzeć się, jak samodzielnie radzą sobie z tym, co nieznane, zaskakujące i zmienne.
O ludziach, których łączy film
Jak wiadomo, język filmu to język uniwersalny, a więc taki, który pozwala się wyrazić każdemu, niezależnie od dysfunkcji czy umiejętności szkolnych, zachowania czy specyficznych potrzeb. Sztuka pozwala młodym ludziom pokazać swój określony sposób widzenia i nawiązać dialog z widzami. Dzięki temu komunikują się z otoczeniem, ale i z samymi sobą. Ich twórczość skłania do refleksji, zachęca do zadawania pytań, a tym samym zaprasza do osobistego intymnego świata. Nie pozostaje nic innego, jak wejść i poznać.
Przekonałam się, że warto inwestować w młodych ludzi wiarę, iż dadzą sobie radę i pozostawiać im dużo swobody na doświadczanie. A więc również na popełnianie błędów. Kiedy się uczymy realizować filmy, trzeba mierzyć się z porażkami, z nieudanymi scenami, z błędami, które, aby się doskonalić, należy popełniać. Ten proces to najważniejsza nauka, która z powodzeniem funkcjonuje w edukacji. Wystarczy sięgnąć po to narzędzie i świadomie je wykorzystywać.
Młody człowiek, który kończy edukację, powinien być samodzielny, odpowiedzialny, otwarty na zmiany, świadomy swoich dobrych i słabych stron, a także elastyczny, kreatywny, potrafiący działać w zespole oraz efektywnie komunikujący się z innymi i odnajdujący dla siebie miejsce w społeczeństwie we współczesnym świecie. Takie możliwości oferuje kino.
LINKI do różnych produkcji:
- Od 4:27 Rutyna emeryta https://www.youtube.com/watch?v=2bGYbzCd4KI Projekt „Filmuj z Gwiazdą” klasa filmowa z Gimnazjum nr 55 w Poznaniu (koncepcja, scenariusz, podział ról, wykonanie rekwizytów oraz kostiumów zrealizowane przez uczniów i uczennice).
- https://www.youtube.com/watch?v=kdtoqiCsPVo Tajemnica zaginionych marchewek Barbara Zajączkowska, Iga Bogusz, Małgorzata Ismail-Zade. Film zrealizowany telefonami komórkowymi w sali lekcyjnej SP 78 w Poznaniu podczas projektu „ANIŁAPKI” w 2019 r.
Legnicka Akademia Filmowa – warsztaty wakacyjne, w których uczniowie realizują swoje indywidualne filmy, a wcześniej w trakcie roku szkolnego uczestniczyli w warsztatach filmowych i „połknęli bakcyla animacji”:
- https://www.youtube.com/watch?v=O7Wfj-3tBrg LAF – WFA Tomasz Brown Przedwiośnie
- https://www.youtube.com/watch?v=Mgm5q0EZSJE LAF – WFA Anna Pieniak A Deal of a Lifetime